साहित्य : हिजो र आज

पद्म देवकोटा

सन् १९७०को दशकारम्भमा जुन दिन मैले विज्ञानको अध्ययन छाडेर बि.ए.मा साहित्य विषय लिएर पढ्ने निधो गरें, त्यस दिनदेखि मेरा हितैषीहरूले मेरो निर्णयविरुद्ध तर्क सुनाउन थाले — साहित्यले खान दिंदैन, यो फुर्सदको बेलाको मनोरञ्जन हो, अरू विषयभन्दा कम उपयोगी छ, आदि । वास्तवमा मेरा हितैषीहरू बेठीक थिएनन्, तर उनिहरूले साहित्य पढेका भने थिएनन् । उनिहरू साधारण जनताको त्यो समूह थिए जसले कवि तथा साहित्यकारको जीवन देखेसुनेको आधारमा आफ्ना निश्कर्षहरू निकालेका थिए । र वास्तवमै त्यस युगका नेपाली साहित्यकारहरूले आफ्ना कृति उत्पादनका आधारमा जीवन धान्न सम्भव पनि थिएन । यसले गर्दा कुनै पनि जवान मानिसको साहित्यप्रतिको मोहलाई परिवार र समाजले समर्थन गर्न कठीन थियो । बाबु–आमा चाहान्थे कि छोराछोरी आयआर्जनमूलक पेशामा लागुन्; डाक्टर, इन्जिनियर, लयर, व्याङ्कर बनुन्; र केही नलागे सेना वा सरकारको सेवामा जाउन् ।
अनि सन् १९९०को दशकारम्भमा जव मेरा विद्यार्थीहरूलाई मैले सल्लाहा दिनु पर्‍यो, म यसरी बोल्न थालें, “पैसा कमाउने भए अन्त जाऊ । साहित्य नै पढ्ने हो भने मनोरञ्जन मात्र नखोज किनभने मनोरञ्जन नदिने साहित्य पनि पढ्न बाध्य हुने छौ । अनि त्रिभुवन विश्वविद्यालयको मानविकी नामको “कमजोर दिमाग” कहलिएकालाई (किनभने “तेजिला दिमाग” हुनेले विज्ञान पढ्छ भन्ने अन्धविश्वास थियो) भेला गर्ने डिब्बाभित्रको अंग्रेजी साहित्य विभागमा छिरेर प्रतिष्ठा खोज्नु गल्ति हुनेछ है † आजको समाजमा प्रतिष्ठाको निम्ति राजनीति गर, पत्रकार रिजाऊ, चाकरी गर, आफ्नो माफिया तयार गर, तर साहित्यको सोझो विद्यार्थी नबन ।” यसरी मैले सल्लाहा पाएको समय र मैले सल्लाहा दिन थालेको समयको अन्तरालमा साहित्य मनोरञ्जनको विषय मात्रै रहेनछ भन्ने कुरा जनसाधारणले बुझिसकेको थियो । साहित्य रचेर त आजसम्म पनि धन कमाइदैन, तर अध्ययन तथा अध्यापन गरेर यसबाट धेरैले आफ्नो जिविका चलाइरहेका छन् । प्रतिष्ठा भने त्यस बेलादेखिकै प्रदुषित राजनीति र गुन्डागर्दीको वातावरणमा अध्ययन तथा अध्यापन पेशाबाट गुमिसकेको अनुभव थियो ।
आज त्यसको पनि अरू दुई दशक यता आएर हामीले स्वीकार्न बाध्य बनेको तथ्य यो छ कि कुनै पनि पूँजीपति व्यापारिलेभन्दा ह्यारि पटरकी लेखिकाले साहित्यकै सिर्जनाद्वारा उनिहरूले भन्दा बढी धन कमाउन सफल भएकी छन् । यस सफलताको पछाडि यौटा शिक्षित समाज पनि छ जसको पुस्तक पढ्ने संस्कृति दैनिक जीवनको यथार्थ भइसकेको छ । यो शिक्षित समाजले पढ्छ र पढेको कुरालाई लिएर प्रतिक्रिया जनाउँछ । सो गर्ने क्रममा चित्त नबुझेका धारणाउपर व्यक्तिगत आक्षेप नलगाईकन तार्कीक प्रतिवाद गर्छ । यस प्रवृत्तिले गर्दा पनि शिक्षित समाजमा कृतिको लोकप्रियता उत्कृष्ट साहित्यको एउटा उचित मापदण्ड बन्न सकेको हो, जुन लोकप्रियता कम शिक्षित समाजमा त्यत्तिकै उचित मापदण्ड नभईदिन सक्छ । बरु यस्ता कम शिक्षित समाजमा कृतिभन्दा लेखक अर्थात् विचारभन्दा व्यक्ति महान हुने अभियानमा सफल विज्ञापनले ठूला भूमिका खेलेका उदाहरण पाइन्छन् । बुझ्नेका लागि विज्ञापन केवल त्यो झुठ हो जसले आर्थिक जगत्मा सफलतालाई नाराका खुट्टमा उभ्याउन निरन्तर अभियान चलाइरहन्छ ।
शिक्षित र कम शिक्षित अवस्थाका भेद विभिन्न छन् । रोमान्टिक युगमा शिक्षित समाजको प्रतिनिधित्व गर्दै पत्रिका र विज्ञापनको तत्कालीन आधुनिकता तथा औद्योगिकरणका विरोधमा “रस्टिक” अर्थात् गाऊँ र काँठमा छरिएका मानिसहरूको पक्षधारी बन्दै जनताको बारे जनताकै भाषामा साहित्य लेख्न कर्मनिष्ठ वर्डस्र्वथले रुसोको सत्यदर्शनबाट प्रभावित भएर “अन्तर्दृष्टि” वा ह्दयमा प्रकृतिको सत् र सौन्दर्य फेला पारेका थिए — ती रुसो जसले भनेथे कि धेरै पढ्नाले आडम्बरी अज्ञानीहरूको समाजमा संख्या बढ्छ किन भने ज्ञान पुस्तकमा भन्दा वाह्य संसारमा छ । तर आजको संसार र आजको यथार्थ हिजोकोभन्दा फरक निश्चयनै छ । रोमान्टिक (र प्रत्यक्ष) यथार्थको विपरित आज यौटा यस्तो अतियथार्थ खडा भइसकेको छ जसलाई हामी पर्दाको विश्वमा प्रतीयमान यथार्थ पनि भन्ने गर्छौं । यस यथार्थमा आजका टिभि, मोबाइल, कम्प्युटर, भिडियो र डिजिटल क्यामरा चलाउन जान्ने सबै जना मुग्ध छौं । यस्तो आभासी यथार्थले हाम्रो स्वीकृति पाएर वा नपाएर हाम्रो ईन्द्रियगोचर विश्वकै ज्ञान सम्पादन गरिरहेको छ । अनि हामी यस्तै सम्पादित विश्वलाई यथार्थ मानेर खास यथार्थबाट टाढिंदै छौं । यस विन्दुमा आएर हामीले रुसोको तजभ mष्कगकभ या दययपक ष्क तजभ मभबतज या कयगलम भिबचलष्लन अर्थात् पुस्तकको दुरुपयोग सही शिक्षाको निधन हो भन्ने उक्तिलाई पुनर्मूल्याङ्कन गर्दै पर्दाको यथार्थ एक प्रकारको ज्ञान र अनुभव दुवैको महत्वपूर्ण स्रोत हो भनेर स्वीकार्नु पर्ने हुन गइसकेको छ । अर्थात् ज्ञानको स्रोत विश्वको वास्तविक यथार्थ मात्र नभई पर्दाविश्वको प्रतीयमान यथार्थ समेत हुन गएको अवस्थामा शिक्षा प्रकृतितर्फ वा वाह्य जगत्तर्फ फर्किनु पर्ला कि मुद्रित पुस्तकपछि देखापरेको पर्दाको प्रतीयमान यथार्थद्वारा पनि खारिनु पर्ला भन्ने प्रश्न गंभीर छ । वास्तविक यथार्थ र प्रतीयमान यथार्थको बीचमा रुमल्लिएको मानव चेतनालाई विवेकको निर्देशन आवश्यक छ । एक्काइसौं शताद्वीका धेरै बालबालिका प्रतीयमान यथार्थमै प्लेटोको गुफामा झैं रमाउन थालिसकेका छन् ।
उहिले एस.एल.सी.को पाठ्यक्रममा “लुसी ग्रे”मा कविले सरल र खुला ह्दयमा प्रकृतिले सहजै ज्ञान भर्छिन् भन्ने शिक्षा दिएका छन् भनेर परीक्षा उतीर्ण भएका साहित्यका विद्यार्थीलाई आजको समाज र सन्दर्भले नयाँ चुनौती दिंदै विवेकको सफल प्रयोग शिक्षाको एउटा लक्ष भएको सत्य स्थापित गरेको छ । विवेकको कार्य प्रत्यक्ष र आभासी यथार्थ दूध र पानी छुट्टाएझैं छुट्टाउनु हो । झुठ र सत्य छुट्टाउनु हो । अनि विवेकको कार्य भाषाबाट उत्पन्न भ्रमात्मक र वास्तविक सत्यको स्पष्ट निक्र्यौल गर्नु पनि हो । “मैले काग उडेको देखें” र “मैले भैंसी उडेको देखें” जस्ता आफूलाई बोलिबचनमा, छापामा, पर्दाको विश्वमा र जताततै घेरेर बसेका दैनिक भाषागत चमत्कारलाई अविवेकी पठन वा श्रवणले सत्यस्वरूप ग्रहण गरिरहेको हुन्छ भने विवेकले यौटामा मात्र सत्यको वा विश्वसनियताको संभावना देख्छ । तर विवेकको अभावमा कम शिक्षित जमातले “म नेपाललाई दुई वर्षमा स्वीजरल्याण्ड बनाइदिन्छु” भन्ने जादूगर राजनीतिज्ञको अविवेकी अनूयायी बन्न मात्र जानेको हुन्छ । अथावा, स्वार्थको निम्ति विवेक त्यागेको हुन्छ ।
यी सब कुराले साहित्यसँग कस्तो सम्बन्ध राख्छन् त ? साधारणतय चेतनाको बाह्य जगत्सँगको टक्करारबाट उठेका र लिखित भाषाको माध्यमबाट व्यक्त गरिएका नीजि प्रतिक्रिया साहित्य मान्न सकिन्छ । कुनै पनि रचनामा अभिव्यक्त प्रतिक्रिया स्थान र समय सापेक्षित छँदैछ । यसले गर्दा आजको दु:खदायी अशन्तोषजनक यथार्थ हिजोको आदर्श संसार र भोलिको अपेक्षित आदर्श संसारको बीचमा रहेर मानव जीवनको यथार्थलाई रामराज्यको सम्झनादेखि रामराज्यको सपनासम्म तन्काइदिएको छ । मानव अवस्था यही हो जहाँबाट घामछायाको अनुभवलाई गाउने प्रयासमात्र नगरेर मानिसले आस्थादेखि अनास्थासम्म हल्लिंदै आफ्नो चेतनाको ठोस विश्वसँगको टक्करावटलाई गंभीर अभिव्यक्ति दिने प्रयास गरिरहेको छ । निश्चित मृत्युको समक्ष आस्था मलम हो भने अनास्थाले मानव गौरव र इच्छा–शक्तिको गाथा गाउन छोडेको दिन आत्महत्या स्वीकार्नु बाहेक अस्तित्ववादी विकल्प रहँदैन ।
त्यसैले साहित्य मनोरञ्जनभन्दा बढी हाम्रो आफू र आफ्नो जीवनजगत्, आफ्नो परिवेश, समाज, सभ्यता, संस्कार, इतिहास, र संस्कृति बुझ्ने चेष्टाको अतिरिक्त यी सबलाई अर्थपूर्ण बनाउने प्रयास समेत हो । संस्कृति र इतिहास छैन भने समाजमा कुनै मूल्य र मान्यता नै बाँकी हुँदैन । यस्ता मूल्य र मान्यतालाई ह्दयको संवेदनशीलतामा अटाएर जोगाइरहने अमूल्य माध्यम साहित्य हो ।
अनि आजको साहित्यले परंपरगत शास्त्रीय सीमाना उल्लङ्घन गरिसकेको यथार्थ पनि बिर्सिनु हुँदैन । कुनै पनि ज्ञानलेझैं यसले पनि शक्तिको कुरुक्षेत्रमा परिभाषाका, दृष्टिकोणका, सिर्जित सत्यका जस्तै अन्य अनेकौं कुराका आधारमा विभिन्न दार्शनिक, समाजशास्त्रिय, सांस्कृतिक, आदि स्थानमा नीजित्व स्थापित गर्दै आउन थालेको छ । उदाहरणको निम्ति हिजोको दर्शनशास्त्र आजका साहित्यका सिद्धान्तहरूमा परिणत हुँदै सिङ्गो समालोचना नै जीवनजगत बुझ्ने साहित्यिक अभियानमा परिणत भइसकेको अवस्था छ । यसै सिलसिलामा पाश्चात्य जगत्मा करीव सन् १९६०–१९९० को बीचमा साहित्यले आफ्नो क्षेत्र फैलाउने क्रममा क्रमश: “सांस्कृतिक अध्ययन”मा रूपान्तरित भयो ।
त्यसैले एकातिर साहित्यले मनोरञ्जन दिन्छ भन्ने कुरा बेठीक होइन, तर आनन्दका वस्तु र कर्मलाई सामाजिक र सांस्कृतिक परिवेशमा राखेर चिन्तनलाई र यसकै माध्यमबाट समकालीन दर्शनलाई समेत समेट्दै पाश्चात्य जगत्ले सन् १९६० को दशकमा “साहित्य”को अझ व्यापक फैलावट खोज्दै नारी साहित्य, लोकप्रिय साहित्य र जनताको साहित्यको माग राख्दै आएको हो । यसले साहित्य समालोचना र राजनीतिलाई अझ निकट ल्याएर माक्र्सवादलाई थप पुष्ठी गरेको छ । सन् १९७० को दशकमा पहिले साहित्य नभनिने पाठहरू पनि साहित्य कहलिन थाले । सन् १९८० को दशकमा साहित्यको नयाँ नामाकरण भयो र यो सांस्कृतिक अध्ययन कहलिन थाल्यो । अनि यसै गरी क्रमश: साहित्य पढाउने कुरा नभएर अध्ययन गरिने पाठमा परिवर्तित भयो, जुन पाठ लिखित अक्षर मात्र नरहेर लेक मिशिगनका किनारमा लामबद्ध उभिएका गगनचुम्बि भवनहरू, साम्राज्यबाट स्वतन्त्रताप्राप्त भारतेलीले भीरेका टाई र सुट, र रानीपोखरीको आकाशे पुलबाट देखिने व्यस्त सडकको भाग पनि बन्न सक्यो ।
यस सन्दर्भमा साहित्य अनुभवभित्रको विश्वप्रति सचेत चिन्तन तथा प्रतिक्रिया बन्दो छ भने यो अध्ययन गर्न नालायकको विषय ठान्नु हाम्रा भौतिक आवश्यकतालाई सर्वश्रेष्ठ मान्नु हुन जान्छ । कल्पना, उत्सुकता र बौद्धिकताका अभावमा मानव परिचय यौन, खाना र वस्त्रको तहमा ओर्लिएको समाजलाई लाखौं प्रवीण वैज्ञानिकले जोगाउन सक्ने छैनन् भन्ने मान्यता साहित्यले राखेको छ ।

आषाढ १२, २०६७
मैतीदेवी
चारु मित्र चौतारी स्मारिका २०६७, चावहिल, पृष्ठ ६१-६३