मानव जगत्

पद्म देवकोटा

पृथ्वीमा मानिसको संयोगात्मक उपस्थितिले वातावरणीय चिन्ता मात्र ल्याएन, धर्म, नैतिकता, र अनेकौं सिद्धान्तप्रतिको वफादारीतासमेतका आधारमा सभ्यताको निर्माणकार्यले यसरी प्रोत्साहन पाउँदै गयो कि उसले आफ्नो जैवीक सारमाभन्दा निर्मित संस्कृतिमा गौरव गर्न थाल्यो, अर्थात् उसको बाह्य विश्वसँगको सामञ्जस्यता भन्दा मानसिक उर्जाका ज्ञान, आकांक्षा र भावनाले प्राथमिकता पाउँदै गए । अनि यिनै मानसिक उर्जाका आधारमा उसले कार्यद्वारा विश्वमा ल्याएको भौतिक परिवर्तन “विकास” कहलिन थाल्यो भने भाषामार्फत ल्याएका आचरणात्मक परिवर्तनसमेत संस्कृति कहलिन थाले । उसको अन्य प्राणीहरूबाटको भेद पनि यिनै निर्माणमा र यसरी भाषाका माध्यमबाट निर्माण गर्न सक्ने क्षमतामा अन्तर्निहित रह्यो । ऊ आफ्नै निर्माणको महत्त्वबोधले त्यस आत्ममहत्त्वमा झन्झन् भाषिंदै गयो जसबाट उद्दार सजिलो प्रक्रिया नभएकैले बुद्ध जन्मिए । तर बुद्धलाई भगवान बनाएर मानव महत्त्वाकांक्षाले आर्को एक खुड्किला चढ्यो मात्र; बुद्ध पाएको मानवजगत्ले बुद्धत्व पाएन । शायद चाहेन भन्नु गलत होइन किनभने आत्ममहत्त्वले इच्छा निभाउँदैन, झन् उकास्छ ।
मानिस स्वभावैले आदर्श सिर्जिन्छ, यथार्थ चाहान्छ । स्वर्गको कल्पना गर्छ, पृथ्वीमा अमरत्व खोज्छ । जीवनको कदर गर्छ, तर आफ्नो र आफन्तको मात्र । स्वभाव नत्याग्नु जीवको धर्म हो । यस अर्थमा मानिस अत्यन्तै धर्मात्मा प्राणी हो । तर ऊ चलाक पनि छ र त ऊ जटिल पनि छ । उसले सिर्जिएको धर्म र थामेको धर्मको व्यङ्ग्यात्मक दूरीमा दिमाग रन्थनाउने सभ्यताका भाषिक निर्माणहरू छन् जो अन्तत्वगत्वा शाब्दिक क्रिडाका अनुपम उदाहरण मात्र हुन् । ऊ त्यसै गरेर एक थोक बोल्छ, आर्को थोक भन्छ । सुख खोज्न हिंड्छ, सुविधा र सुरक्षा पाएर संतुष्ट बन्छ । सभ्यताको पारखी गर्छ, सभ्यताकै निर्माणका क्रममा आफैंले बनाएका नियम जति उल्लङ्घन गर्दै हिंड्छ । यही अन्तर्निहित विरोधाभाषमा उसको प्राकृतिक चरीत्र निर्मित छ र यही चरीत्रमा उसको विश्वदर्शन पलाएको छ ।
यही विश्वदर्शनले उसलाई कालो र सेतो विरोधी अवस्था देखाउँछ जहाँ कि यी दुइ अलग अवस्था मात्र हुन् । कालोले सेतोलाई वा सेतोले कालोलाई सँधैको निम्ति मेट्ने प्रयासमा सचेत कार्य जारी राखेको पक्कै छैन । यहाँ देखिन गएको विरोध मानिसको स्वभावमा अन्तर्निहित विरोधाभासबाट पलाएको दृष्टिकोणको निर्माण मात्र हो । अलग अवस्थामा विरोध देख्नु मानव धर्म हो । धर्मले जीवन र जगत्मा अर्थ प्रदान गर्छ । अन्य प्राणीको निम्ति विश्व निरर्थक पनि नहोला भन्ठान्छु किन भने भाषाको अभावमा अर्थको अर्थ छैन । वास्तवमा भाले र पोथीमै विरोधाभाष छैन । संवेदना र इन्द्रियबोध, संझना र उत्तेजनाले जीवनका आवश्यक कार्यलाई सहायता गरेका छन् । भौतिक निर्माण र विकाश योजना मानिसलाई मात्र चाहिएको छ । आधुनिकता र उत्तराधुनिकताका परिभाषा मानिसलाई मात्र चाहिएका छन् । शहरीकरणका दुर्दशाले निम्त्याएका अनगिन्ति समस्याका चिन्ताले फुलाएका केश कन्याउँदै ऊ आफ्नो झ्यालबाट मध्यरातको आकास हेर्छ र आफूभन्दा शक्तिशालीलाई गाली गर्छ, पुकार्छ वा नकार्छ । त्यसले न सुन्छ, न जवाफ दिन्छ । मानिसको वेदना मानिसकै स्वभावको उपज हो, तर आफैंलाई दोषी ठहराउनु उसको स्वभाव हैन । आत्मग्लानी मानव ह्दयको निम्ति नमिठो खुराक हो ।
आत्मविश्लेषण उसको सगुन हो; त्यसका नमिठा निष्कर्श गोप्य राख्नु उसको स्वभाव । आत्मविश्लेषणले उसको बल थप्छ । तर साधारणतय: मानिसमा आत्मविश्लेषणको क्षमता मात्र हुन्छ, त्यसको उसले उपयोग गरिरहेको हुँदैन । मानिसलाई जहाँ असल बन्नु भन्दा बाँच्नु अथवा आफ्ना इच्छा पूरा गर्नु बढी आवश्यक लाग्छ, उसलाई आत्मविश्लेषण व्यर्थको घोत्ल्याईं जस्तो लाग्नु स्वाभाविक हो । बाँच्नुपर्ने बाध्यतामा निर्मित संस्कृतिको मूल्य न्यूनतम छ । आफ्ना इच्छा पूरा पार्ने उद्देश्यले सामूहिक संस्कृतिको मूल्य बराबर नगन्य बनाउँछ । स्वार्थले जीवन धानेको अवस्थामा सभ्यता त्यो सोख हो जहाँ फुर्सद उच्चारित छ । फुर्सदकै क्षण बढ्दै गएको अवस्थामा सभ्यता र संस्कृतिका नवनिर्माण थपिँदै जान्छन् । बाँच्नका लागि संघर्ष गरिरहनु पर्दा सभ्यताको भन्दा आवश्यकताको आग्रह ह्दयमा बलियो हुन्छ ।
यसरी मानसिक उर्जाका आधारमा मानव जगत् बाह्य विश्वभन्दा अलग छ । तर मानसिक उर्जालाई महत्त्व प्रदान गर्ने क्रममा एक थरी मानिसले माटोभन्दा स्वर्ग र वैकुण्ठमा वास्तविक परम् यथार्थको आग्रह गर्न थाले – त्यो डोरीको सर्प जस्तो स्वर्ग जसको भ्रमले मानिसलाई आनन्द मात्र दिलाएन, नैतिक सभ्यताका बलिया बाँच्ने सुरक्षित आधारसमेत दिलायो । त्यसैले स्वर्ग नर्क जस्तै सामाजिक जीवनको आवश्यकता बन्यो । अनि आर्को थरी मानिसले यस्ता अयथार्थको निर्माणमा भन्दा इन्द्रियगोचर विश्वको यथार्थमा बढी सत्य पाएर ठोस र भौतिक जगत् आफूभन्दा परको यौटै वैकल्पिक अस्तित्वको रूपमा स्वीकार्दै सुविधा, सुरक्षा, सुस्वास्थ्य र सुखसम्मृद्धिका ठोस आधारमा परिवर्तन ल्याउनु नै विकास हो भन्ने तर्क प्रस्तुत गर्न थाले । मन र माटोको दोहोरो सत्यमा अल्झिएको मानव चेतनाले देह र आत्माको संगम थलोलाई जीवन भनी परिभाषित गर्न थाल्यो ।
तर त्यो चेतना कति सचेत छ भन्ने अनुत्तरित प्रश्न समक्ष मानव ज्ञानले निश्चितताको आधारमा ठाडो उभिन आजसम्म पाएको छैन । न आत्मज्ञान प्रष्ट छ, न विश्वज्ञान प्रष्ट छ । सरल यथार्थवादका आधारमा उभिएका विश्वासमा मानिसको बुद्धिले सबैभन्दा ठूलो साधारण सहमति पाउँछ । नत्र विश्व नै छ कि छैन भन्ने अस्पष्टतामा आफ्नै सोचाइका आधारमा आफ्नो अस्तित्व प्रमाणित गर्नु बाहेक मानिसको विकल्प छैन । ज्ञानको अनिश्चितता समक्ष विश्वासको ढिपी शक्तिशाली भएकोले तर्कभन्दा ह्दयको बोलि व्याबहारिक र संतोषदायी ठहर्छ । ह्दयले स्वीकारेको सत्यउपर प्रश्न गर्नु दु:ख निम्त्याउनु हो; नगर्नु अन्धविश्वास र अपरीक्षित विश्वासको अन्धकारमा फस्नु हो । जो मध्यममार्गी होइन ऊ कि फस्छ कि गिर्छ ।
उदाहरणको निम्ति “मानव जगत्” भन्ने यस लेखको शीर्षक लिऊँ । यहाँ संज्ञालाई विशेषणको रूमा प्रयोग गरेर जगत् कस्को हो भन्ने अनुच्चारित प्रश्नको जवाफ दिइएको छ र जुन जवाफ स्वत: बुझिन्छ त्यो पाश्चात्य धर्म र सभ्यताको निर्माण हो । पूर्वेली धारण र विश्वासका आधारमा जगत् मानिसको होइन र हुन पनि सक्दैन किन भने हामी यहाँ दुइ दिनका पाउना हौं । मानिस जगत्को हो जसरी कि अन्य पशुपक्षी र वनस्पती जगत्को हो । यसो हुँदाहुँदै पनि हामी जगत् हाम्रै हो भने जस्तो विश्वास राखेर भाषाको प्रयोग गरिरहेका छौं जुन कुरा अपरीक्षित भएकोले तर्क गर्न बाध्य पनि छौं । र तर्कको निष्कर्शले के बोल्छ भने आफू बाहेकको त्यो आर्को यथार्थ उपर आफ्ना भाषा, विचार र कर्मले परिवर्तन ल्याउन सक्छ भने यसरी ल्याएको परिवर्तन त्यो मानव जगत् हो जसको मानिस स्वयंले संरक्षण गर्न छोडेको दिन ऊभन्दा शक्तिशाली प्रकृतिले आफ्ना कर्मले आफ्नो बनाउँदै लैजान्छिन् । यो जगत् मानिसको हातमा भन्दा प्रकृतिको हातमा बढी सुरक्षित छ ।
तर पनि आफ्नो रचना आफैलाई प्यारो लाग्नु ठीक हो । अनकंटारलाई मनको मसिले रङ्गाएर सौन्दर्य–स्वाद नगुमाइकन सुविधा र सुरक्षा, फुर्सद र विलास, आवश्यकता र संभावनालाई मध्यनजर राखी रच्दै आएको मानव जगत्ले सारमा प्रकृति मेट्ने काम गरेको छ – यस धरतीको प्रकृति र मानिसको आफ्नै पनि प्रकृति । कमसेकम सचेत प्रयास यही नै हो । मानिस जगत्मा रहुञ्जेल यो प्रयास अटुट रहने छ । तर अन्त्यमा सत्य यो छ कि प्रकृति अमिट छ, अपराजित छ र शायद अनन्त पनि छ । यस सत्यको विरुद्ध हास्यास्पद मानव प्रयासले उसको अस्तित्व जति गिज्याइरहे तापनि उसका दुवै व्यक्तिगत र सामूहिक गौरव कर्ममा छन् – त्यो कर्म जसले विनाशको विगुल विरुद्ध नितान्त मानव जगत् निर्माणको कार्य थप्दै जान्छ । स्वत्वको प्रमाण कर्मद्वारा दिने प्रयास गर्नु मानव चेतनाको अन्तिम बल हो । निर्माणविना स्वत्व छैन, स्वत्वविना मानव जगत् छैन ।

भदौ १२, २०६८

अक्षय अक्षर २६ (कात्तिक–पुस २०६८) : १–३ ।