“सुकुलमाथि” : प्राकृतिक र अप्राकृतिकको सवाल

पद्म देवकोटा

                कला कला जस्तो नदेखाई प्रयोग गर्न जान्नु नै सच्चा कला हो । श्रृङ्गारभन्दा सरल सहजता ह्दयस्पर्शी हुन्छ । लक्ष्मी–निबन्ध संग्रहको लेखनशैलीको यौटा विशेषता यही हो । उदाहरणको लागि “सुकुलमाथि” पढ्दा सुरुमा लेखकको लहडले टिपेको विषयमा यौटा रसिलो गफ सुनेको जस्तो मात्र लाग्छ । तर यस निबन्धको लेखनशैली र विषयवस्तु दुवै सतही छैनन् । केवल भाषा बोलिचालिको सरलता टिपेर मानव समाज र त्यसका आचरणका प्राकृतिक र अप्राकृतिक पक्षलाई निबन्धकारको दृष्टिकोण मार्फत् छर्लङ्ग्याउँदै यसरी बहन्छ कि त्यसको प्रवाहका साथै बग्ने पाठकले धेरै मिहिन कुराहरू छुटाएरै पनि संतुष्ट भइदिने खतरा छ । तसर्थ “सुकुलमाथि”को विषयवस्तुका केही पत्र पल्टाएर हेर्ने अभिप्राय यस आलेखले राखेको छ ।

                कुनै पनि साहित्यिक अभिव्यक्ति स्वरका न्यूनतम तीन तहमा केलाउन सकिन्छ । पहिलो तह हो लेखकको स्वर अर्थात् लेखक स्वयंले प्राप्त गरेको अभिव्यक्ति जसमा उसका विश्वास र प्रवृत्तीसमेत झल्किएका हुन्छन् । उसले केही भन्न चाहेको हुन्छ, तर उसले त्यो कुरा भन्ने क्रममा कति स्पष्टसँग, कति मिठोसँग, कति विश्वसनियताका साथ सो कुरा भन्न सकेको छ भन्ने कुरा अध्ययनको यौटा तह हो । दोस्रो तह हो युगको स्वर अर्थात् लेखकमार्फत् निस्किएको युगको आवाज । लेखक व्यक्तिको रूपमा समाज र शक्ति केन्द्रहरूसँगको सम्पर्कमा रहे वापत यिनका उसमाथि परेका प्रभाव तथा उसका व्यक्तिगत प्रतिक्रियाहरू उसका अभिव्यक्तिमा झल्किनु स्वाभाविक हो । जहाँ शक्ति छ, त्यहाँ द्वन्द्व छ । यी द्वन्द्वहरू लेखमा कसरी उत्रिएका छन् भन्ने कुराको अध्ययन आवश्यक र सार्थक छ । अनि तेस्रो तह हो भाषाको स्वर अर्थात् भाषाको आफ्नै आन्तरिक झन्कार । तीर हानेपछि धनुषको टङ्कार गुञ्जिएझैं लेखकले भन्ने कुरा भनेपछि भाषिक माध्यम लेखकले दिएको अर्थमा हैन कि आफ्नै सम्भावनाका अर्थहरूमा झन्किन्छ । भाषाको स्वभावैले गर्दा लेखकले यौटा अर्थमा बोले पनि लेखमा धेरै अर्थ र धेरै स्वर निस्किन सक्ने भएकाले तीनको लेखउपर रहेको प्रभावको अध्ययन गर्न सकिन्छ । यसो गर्दा ख्याल राख्नु पर्ने कुरा यो छ कि लेखकले भन्न चाहेको कुरा यही हो भनेर ठम्याउन धेरै कठिन छ; लेखले बोलेको कुरा सप्रमाण प्रस्तुत गर्न सकिन्छ । यसैले लेखकलाई भन्दा लेखलाई विश्वास गर्नु उचित र उपयोगी समालोचकीय अभ्यास हो जसका लगि पाठ–केन्द्रित अध्ययन आवश्यक पर्छ । यस स्वर सैद्धान्तिक आग्रहलाई ध्यानमा राखेर “सुकुलमाथि” निबन्धको चर्चा गरौँ ।

                छोटकरीमा भन्नु पर्दा पठनको पहिलो तहमा यस निबन्धमा प्राकृतिक जीवनको प्रतीक (सुकुल) र अप्राकृतिक जीवनको प्रतीक (टेबुल र मेच) को ध्रुवत्वमा अप्राकृतिक तथा आधुनिक सभ्यताको परिवेश (कोठभित्रको टेबुल र मेच) र प्राकृतिक तथा प्राचीन परिवेश (बँगैचामा ओछ्याएको सुकुल) को आपसी बेमेलबाट उठेका अन्य मानवीय आचरण र व्यवहारका द्वन्द्वलाई समेत समेटेर प्राचीन महर्षीका स्थिर पद्मासनमा एकाग्र चित्त र मूलग्राही चेतनाले समेटेका सार्थक चिन्तन तथा सच्चा बोधका विरुद्ध मेचका माष्टरहरूका चंचलता र उनिहरूको पल्लवग्राही चेतनाबाट पलाएका “नक्कल, उल्था, उतार र आधुनिक अज्ञान (२५)” यस निबन्धले लेखकको भावनाको तराजुमा जोखेर पाठकलाई पस्किएको छ । पठनको दोस्रो तहमा गएर महर्षी र माष्टरमा राणाकालिन राजधानीको परंपरागत संस्कृत शिक्षा र आधुनिक अंग्रेजी शिक्षाको भेद बोलेको छ भने यसको साथसाथै वेद र “आधुनिक अज्ञान”को भेद पनि संकेत गरेको छ । यस अर्थमा टेबुल र मेच पनि अंग्रेजी भाषा जस्तै नेपालमा भित्र्याइएको त्यो शीप र संस्कृति हो जुन थोरै सचेत भनाउँदा व्यक्तिले बाहेक स्वदेशमै सुकुल बुनेर त्यसको प्रयोग गर्ने जनसाधारणको आदति चेतनाले सहज स्वीकार्न सकिरहेको थिएन । यहाँ मैले भौतिक सुविधाको रूपमा नेपालीले टेबुल र मेच रूचाएनन् भन्न खोजेको हैन; टेबुल र मेचले औँलाएको म्लेच्छको भाषा र संस्कृति नेपालभित्रका सबै समूहले न पाउने थिए, न रूचाएका थिए । म्लेच्छ कहलिएको भाषा र संस्कृति त्यस समाजका लागि प्राय: अस्वीकार्य नै थियो । यस अवस्थामा लेखक स्वयं प्राचीन र संभवत त्यसैले प्राकृतिक सभ्यताको परिष्कृत निरन्तरताको पक्षमा र केही हदसम्म “म्लेच्छ” शब्दमा अन्तर्निहित भाव नस्वीकारीकनै पनि साधारण सामाजिक मान्यताको पक्षमा आयातित पश्चिमी सभ्यता उपर शङ्का उठाउँदै उभिएका देखिन्छन् । सामान्य बुद्धि सँधै विद्रोही हुनु पर्ने आवश्यकता छैन । स्वास्थ्यकै हिसावले पनि मेरूदण्ड सीधा राख्ने अभ्यास टाउको घोप्टाएर छातिको भरमा लेखपढ गर्ने बानी (जसले गर्दा गर्धनका हाड खिइन सक्छन्) भन्दा स्वास्थ्यकर भएको स्वीकार्दै यसकै आधारमा मानव प्रगतिको कृत्रिम पक्षउपर यस निबन्धले प्रश्न उठाएको पाइन्छ । अनि पठनको तेस्रो तहमा गएर निबन्ध केलाउन बस्दा प्राकृतिक र अप्राकृतिकका भेदउपर निबन्धको भाषा यसरी झन्किएको छ कि हामीले लेखकलाई “तपाईंले यसै भन्नु भएको हो त ?” भनेर प्रश्न गर्न आवश्यक पर्न जान्छ । यसरी तीन सय आठ शब्दमा देवकोटाले प्राचीन संसारको, वेदको, ऋषिमुनिको, एकाग्र चिन्तनको, प्राकृतिक जीवनको र उद्देश्यपूर्ण सोचको पृष्ठभूमिमा आयातित संस्कृति विरुद्ध सच्चा नेपालीपनाको चित्रण गर्दै आर्य संस्कारमा उभिएको परंपरा र नेपालीको आफ्नोपनाको कदर गर्न सिकाएका छन् ।

                लेखकले पछि २००२ सालमा प्राकृतिक र प्राचीन सभ्यताको महिमा नेपाली शाकुन्तलमा पनि “मीठो लाग्छ मलाई ता प्रिय कथा प्राचीन संसारको /हाम्रो भारतवर्षको उदयको हैमप्रभासारको” (१.३) भनेर गाएका छन् । आज ती नै हरफको याद गर्दै “सुकुलमाथि”मा भेटिएका आयातित आधुनिकताको विपक्षी देवकोटालाई भारतवर्षकै सोचका आधारमा केलाउन मन लागेको छ । एकातिर हामी उनीलाई रोमान्टिक भन्न रुचाउँछौ, मानौं कि त्यस शब्दले ईश्वी अठ्ठारौं शताव्दी बुझाउँछ । आर्कोतिर रोमान्टिक धारा नेपाली साहित्यको इतिहासको निम्ति आधुनिक नै हो । वेलायती साहित्यको सन्दर्भमा पनि रोमान्टिक धाराको आरम्भसाथै साहित्यको आधुनिक युगारम्भ भएको मानिन्छ । यस अर्थमा देवकोटा आधुनिक बाहेक केही हुन सक्दैनन् । त्यसैले देवकोटालाई प्राचीन भारतवर्षीय संसार रूचाउने आधुनिक रोमान्टिक कवि मानिदिंदा आपत्ती छैन । वेलायती रोमान्टिक कविहरू पनि त प्राचीन ग्रीसमुखी थिए । उनिहरूले त्यसवेला विदेशी सभ्यताको गाथा गाइरहेका थिए भने देवकोटाले हाम्रै भारतवर्षको गाथा गाएका छन् । रोमान्टिकहरूको प्रकृतिप्रेम यस निबन्धमा पनि बोलेको छ । जँ जाक रुसोको “प्रकृतितर्फ फर्क” अभियानसँग वेलायती रोमान्टिक कविहरू धेरै प्रभावित थिए भने “सुकुलमाथी” पनि सोही भावको आर्को अभिव्यक्ति हो । त्यसो त यो निबन्ध अमेरिकी ट्रान्सेन्डेन्टल धारका हेन्रि डेभिड थोरो मार्काको प्रकृतितर्फ फर्किने अभियानसँग नजिकिन खोजेको हो कि जस्तो पनि लाग्नसक्छ । देवकोटाले यस अघि “मलाई” शीर्षकको कवितामा केही हदसम्म प्रकृतितर्फको अलि अपरिपक्व जवान–प्रेम देखाइसकेका छन् –

अलग यौटा झोपडी, गिरि र जंगल मर्मर

मिर्ग डुल्ने, पंछी झुल्ने, घाँसको हाँसो निर । (११)

यस्तो “सभ्यताको कैद खाना बाहिर” (१२) एक सुन्दरीसँग प्रेम र सौन्दर्यको जगत्मा समय बिताउने आकांक्षा युवक देवकोटाले व्यक्त गरेका छन् । प्रकृतितर्फ फर्किने अभियानमा थोरोले भने १८५४ मा प्रकाशित वाल्डेनमा आफ्ना दुई वर्ष दुई महिना दुई दिनका वाल्डेन पोखरीको छेऊमा आत्मनिर्भर भएर एकान्तमा प्रकृतिको परिपक्व अध्ययनमा बिताएको समयावधिको कथा हालेका छन् । यो उनको वाल्डेन पोखरीको प्रयोगशालामा प्राकृतिक जीवनको अभ्यास थियो । त्यहाँ रहँदा उनीले आफ्नो झोपडि र त्यसभित्रका टेबुल र मेच आफैले बनाएका हुन् ।

                “सुकुलमाथि”मा सभ्यताको कैदखानाको धारणा नेपाली भाषानुवाद परिषद्को कार्यालय कक्षभित्रको काम गर्ने वातावरणको सन्दर्भमा आउँछ । नेपाली भाषानुवाद परिषद्मा लेखकहरू भर्ना गरिन्थे र देवकोटाले पनि त्यहीँ २००० सालमा जागीर खाएका हुन् । यसका लेखक–जागीरेहरूका लागि लेख्ने र चिन्तन गर्ने वातावरण परिषद्ले दिन सक्नु पर्ने थियो, तर दिन सकेको जस्तो यस निबन्धले देखाउँदैन । यसै त स्वतन्त्र भएर लहडिन चाहाने कवि देवकोटालाई जागीरको दशपाँचको समयावधि कैदखाना जस्तो लाग्थ्यो होला । त्यसैले त “सुकुलमाथि” यौटा उकुसमुकुसबाट सुरु हुन्छ, त्यसको प्रथम वाक्यको “चिच्याट” (२४) अलि तल टेबुलमेचको “आतंक” (२४) मा परिणत हुन्छ, र परिषदभित्र बस्दा गंभीर चिन्तलाई मुक्तिको मार्ग बनाउँन चाहाने लेखक–जागीरे त्यहीँभित्र उत्पन्न बाधाहरू उपर व्यङ्ग्य प्रहारको मार्ग अपनाउन बाध्य बन्छ । यौटा ठुलो संभावना यो छ कि देवकोटा यही भाषानुवाद परिषदमा ध्यान मग्न भएर सोचिरहेको बेलामा पल्लो टेबुल मेचमा बसेका व्यक्तिले भुईंमा मेचका खुट्टा घिसार्दै वा मेचलाई दुई खुट्टामा चुईँकाउँदै हल्ला गरेर उनको एकाग्रता धेरै पटक भङ्ग गरिदिएका थिए । यो केवल अनुमानको कुरा हो भने यस प्रकारको असभ्य आचरणले आजसम्म पनि हामीमध्ये कति ग्रसित छँदै छौं । देवकोटा स्वयं मानिसलाई चित्त दुख्ने कुरा नगर्ने स्वभावका भएकाले यस प्रकारका असंवेदनशील आचरण सच्चाउनाका लागि लेख्नुको विकल्प उनीसँग थिएन । त्यसैले यो निबन्ध लहड मात्र नभएर यौटा आवश्यक शिक्षादायी प्रहारको रूपमा जन्मिएको हुन सक्छ । निबन्धको पहिलो वाक्यको दिक्दारीको स्रोत भाषानुवाद परिषद्भित्रको सोच्ने र लेख्ने वातावरणको कमी हुन सक्ने सम्भावना बलियो छ । जानेर होस् वा नजानेर होस्, टेबुल र मेचको बीचमा “अभागी आधुनिकताको कैदीलाई कहिले यता हिल्न मन लाग्छ कहिले उता फर्कंदा पनि खर्‍याकखुरुक आवाज नगरी फर्कन सक्दैन र यसको मुख्य अवगुण त्यस वेला थाहा हुन्छ, जब भाषा परिषद्मा मग्न भएर मिहीन विचारहरू उब्जाइरहेको लेखनदासका मगजका गिर्खा खर्खराउँछन्” (२४–२५) ।

                त्यसो त चित्त नियन्त्रणको प्रयास ध्वनिले मात्र हैन, गतिले पनि भङ्ग पार्छ । भाषा परिषदको कोठामा “मेच–विराजमान भलादमीका कि त खुट्टा हल्लिन्छन् कि पीङ खेल्छन् (२४) ।” यति मात्र हैन कि उनिहरूका “अङ्गहरू ठिङ्गुरामा हाले जस्ता हुन्छन्” (२४) र सजिलो खोज्दै कहिले यता कहिले उता फर्किन्छन् । यसरी ऋषिमुनिको झैं स्थिर आसनसम्म जमाउन नसक्ने “टेबिल मेचको भक्त” (२५) ले उच्च आसनबाट उच्च विचार जन्मिने हास्यास्पद तर्क गर्छ भन्दै देवकोटा मेचमा बसेका माष्टर र भलादमी उपर आर्को व्यङग्य प्रहार गर्छन् ।  यो व्यङ्ग्य तेस्रो अनुच्छेदमै सुरु भइसकेको छ जहाँ प्राय: रुखका हाँगाबाट “प्राकृतिक अवस्थामा मानवजाति दुई खुट्टा झुण्डाएर बनकर जस्तो गरी” (२४) बस्थ्यो भन्दै उच्च आसन र मानिसको अविकशित अवस्थालाई एकै ठाउँमा लेखकले गाँसिदिएका छन् । विकशित मानिस (ऋषिमुनि) “समाहित पद्मासनमा” (२४) स्थिर भएर ध्यानमग्न हुन्थ्यो भन्ने प्रष्ट छ । बनकरको अविकशित चेतना त्यो गधाको जस्तो छ जसलाई ओखल बाँधिदिए पनि घाँस खान सजिलै लाग्छ (२५) । यो गधा  “मेच–विराजमान भलादमी” (२५) जस्तो छ जसका “अङ्गहरू ठिङ्गुरामा हाले जस्ता हुन्छन्” (२५) र पनि ऊ उच्च आसनको “भक्त” (२५) छ । स्वतन्त्रताको अभाव नखट्किने चेतना भएको मानिसको आकार बनकर (पशु) हो भन्ने यहाँसम्म सर्व स्वीकार्य मान्यता प्रष्ट छ । यसरी पाठकको विश्वास जित्दै निबन्ध त्यस अन्तिम अनुच्छेदको सशक्त निष्कर्षतर्फ बढ्छ जसले माष्टर र भलादमीभन्दा स्थानको हैन कि सोचाईको उच्चतामा पुगेका ऋषिमुनिहरूको पलेंटी र पद्मासनको अनुमोदन गर्छ ।

                यो थियो ती प्रगतीमुखी माष्टर र भलादमीउपरको व्यङ्ग्य जो आफू अप्राकृतिक आचरणका भएर पनि आफूलाई प्राकृतिक ठान्छन्, “संस्कृतभन्दा नाक चेप्राउँछन्, श्री कृष्णलाई कथाका गुण्डा राजा भन्दछन्, र प्राचीन आर्य सभ्यतामा नफरत देखाउँछन्; जो घाँटीमा क्रस कसेर हिन्दू हुँ भन्दछन् ... (२५) ।” यस प्रकारको द्वैध चरित्र अप्राकृतिक हो – सत्य सोझो हुन्छ, सरल हुन्छ । नेपालको यस कालखण्डमा प्रगतिको नाममा प्रजातन्त्रको मागसाथै वेलायती उपनिवेशबाट अनुकरण र उल्था सिक्दै गएको नेपाल र नेपालीको सानो समूह विरुद्ध नेपालभित्रकै त्यो संस्कृत शिक्षा वनारसमै किन नहोस् प्राप्त गरेको आर्को ठुलै नेपाली जनसमूह थियो जसले “काँग्रेसी” विकारको विरुद्ध च:च: गर्दै नकारात्म शीर हल्लाउँदै थियो । एक सानो हदसम्म “सुकुलमाथि”मा देवकोटा यिनीहरूसँग सहमत भएर सोचिरहेका छन् जस्तो बुझिन्छ । यस प्रसङ्गमा हृषीकेश उपाध्यायले पनि २००२ तिर नै देवकोटाले “अङ्ग्रेजी शिक्षा र त्यसप्रति बढ्दै गएको आकर्षणले नेपाली राष्ट्रिय भावनालाई कति संरक्षण र प्रोत्साहन मिल्न सक्छ” (१७) भन्ने बारे आशङ्का जनाएका छन् भन्दै निम्न आग्रह प्रस्तुत गरेका छन् –

देवकोटाको चिन्तनमा पश्चिम भनेको अर्कै जगत् हो र यसबाट लिइने ज्ञान, दर्शन र

विचारले नेपाल संसारको सहजै हित हुन्छ भन्ने छैन । पश्चिमेली प्रभाव ज्यादाजसो बाहिरी आवरण, पोसाक–पहिरन र सतही अनुकरण र देखावटी स्वरूपको हुन धेरै सम्भव छ । आर्य सभ्यता र आर्य संस्कारको उज्यालोबाट नेपाल राष्ट्रलाई अघि बढाउनु हाम्रो उद्देश्य हुनुपर्छ ... । (१८)

यसरी देवकोटाको प्रतिभाले ठीक र वेठीक आचरण र आधुनिकता विवेकशील भएर छुट्याइरहेको पाइन्छ । एकाग्र चिन्तन वा लेखनमा लागेकालाई खल्बल्याइदिनु असंवेदनशीलता हो, तर अंग्रेजी पढेर उच्च आसनमा बस्दैमा मानिस सभ्य वा संवेदनशील बन्छ भन्ने छैन, न त उच्च आसनमा विराज हुँदैमा संस्कृत परंपराको उच्च चिन्तन बुझ्छ नै । जे होस्, परिषद्मा यस्ता भलादमी र माष्टरहरू भएकैले यो निबन्ध जन्मिएको हुनुपर्छ ।

                यति सजिलो र सरल नेपालीमा लेखिएको पाठमा अर्थका ध्वनिहरू कसरी झन्किएका छन् भन्नेतर्फ पनि अब अलिकति ध्यान पुर्‍याउँ । “सुकुलमाथि यसरी सुरु हुन्छ – “मलाई एक दिन टेबिल र मेचको चिच्याटले बँगैचामा गएर सुकुल ओछयाएर बस्न मन लाग्यो (२४) ।” मैले माथि चर्चा गरेझैं एकातिर टेबुल र मेच अप्राकृतिकको र आर्कोतिर सुकुल प्राकृतिकको एक आपसमा विरोधी प्रतीकहरू हुन् र लेखकले पनि यही अर्थमा प्रयोग गरेका छन् भन्ने बुझिन्छ । अब “अप्राकृतिक” शब्द परिभाषित गर्नु पर्दा हामीले यसरी बुझ्दै आएको छौं कि जुन वस्तु मानवनिर्मित छ त्यो अप्राकृतिक छ । रुख प्राकृतिक छ, टेबुल अप्राकृतिक छ । तर यस अर्थमा सुकुल पनि अप्राकृतिक छ किनभने यो मानिसले बनाएको वस्तु हो । अनि परालभन्दा रुख कम प्राकृतिक हो भन्न पनि मिल्दैन; तर हामीलाई यसको प्रमाण नभए तापनि टेबुल र मेचभन्दा सुकुल बढी प्राचीन होला जस्तो लाग्छ । के त बढी प्राचीन लाग्ने वस्तु बढी प्राकृतिक हुन्छ भन्न खोजेका हुन् त देवकोटाले ? मेरो विचारमा देवकोटाले प्राचीन उत्पादनको सरलता विरुद्ध आधुनिक उत्पादनको बौद्धिक जटिलतालाई समेत ख्याल गरेर यी प्रतीकहरूको प्रयोग गरेका हुन् । आर्को एउटा थप उदाहरण लिऔं – बँगैचा पनि प्राकृतिक होइन किनभने यो पनि मानिसको सचेत कार्यले मिलाएको, श्रृङ्गारेको, बनाएको वस्तु हो । यो जङ्गल त होइन । देवकोटाले यहाँ बँगैचाको सट्टा जङ्गल शब्द प्रयोग गरेका भए टेबुल र जङ्गलको भेद कृत्रिम र प्राकृतिकको अर्थमा अझ प्रष्ट हुन्थ्यो । तर देवकोटाको जङ्गल पस्ने उद्देश्य यस निबन्धमा पक्कै देखिंदैन । यसैले पनि लगत्तैको वाक्यमा भाषाप्रति सचेत निबन्धकारले यसरी थप व्याख्या गरेका छन् – “कोठामा भन्दा बगैंचामा मनुष्य प्रकृतिको नजीक भए जस्तो हुन्छ (२४) ।” “भए जस्तो” भनेको हो नै भनेको हैन । बगैंचा र प्रकृतिमा केही समानता छन् भनेको मात्र हो ।

                अनि यस पछिको बनकरको उपमा अझ क्लिष्ट छ –“पहिलेको प्राकृतिक अवस्थामा मानवजाति दुई खुट्टा झुण्डाएर बनकर जस्तो गरी बस्तो रहेछ (२४) ।” यहाँ साधारण अर्थमा बनकर पनि प्राकृतिक हो जसरी कि टेबुलमेचमा बस्ने भलादमी पनि प्राकृतिक हो भन्ने प्रष्ट छ । एक अर्थमा दुवै फरक खालका प्राकृतिक जनावर हुन् भने आर्को अर्थमा भलादमीको आचरण अनुकरणात्मक हुन गएको हुँदा ऊ अप्राकृतिक पनि लाग्न जान्छ । यसरी भलादमी द्वैध चरित्रको सावित भएको छ – एकातिर सामान्य अर्थमा बनकरको झैं खुट्टा झुन्डाइमा उसको प्राकृतिकपना र आर्कोतिर व्यङ्ग्यवश टेबुल मेचमा विराजमान भएर वेलायतको उपनिवेशको नक्कल, उल्था र उतार गराइमा उसको अप्राकृतिकपना देखिन जान्छ । यही अर्थ भिन्नताको माध्यमबाट भलादमी उपर निबन्धकारले व्यङ्ग्य गरेका छन् । यसरी बगैँचा र सुकुल प्रतीकात्मक अर्थमा प्राकृतिक हुनु र बनकर साधारण अर्थमा प्राकृतिक हुनुमा ठुलो अन्तर छ । प्रकृतिको दुवै अर्थले स्वभावको सहजता र सरलता स्वीकारेको छ भने बगैँचा र सुकुलको प्रतीकात्मक अर्थमा प्राकृतिक त्यो हो जो गतिशील भइकन पनि स्वीकार्य छ र बनकरको अर्थमा प्राकृतिक त्यो हो जो गति लिन नसकेवापत मानव परिष्कारको कोटीका लागि अस्वीकार्य छ । तर अन्त्यमा गएर स्पष्ट पार्नु पर्दा आफू आफू जस्तै हुनु वा आफ्नोपना कायम राख्नु प्राकृतिक हो भने आफ्नोपना गुमाएर अरू जस्तो बन्नुलाई देवकोटाले अप्राकृतिक मानेका छन् । यसैले परिषदका मिमिक मेन अर्थात् वेलायती साम्राज्यवादका अनुकरण र उल्थामा आफ्नोपना गुमाउँदै टेबुल र मेचमा चंचंल आसन जमाएर बसेकाहरू सुकुलमाथि ध्यानमग्न स्थिर आसन जमाउन नसकेकैले पनि अप्राकृतिक छन् भन्ने उनको भनाई छ । यस अर्थमा यी भलादमी र माष्टरभन्दा बनकर बढी प्राकृतिक छ, बढी आफ्नोपना कायम राख्न सफल छ ।

                यस प्रकारको चिन्तन भारतवर्षकै चिन्तनको निष्कर्षसँग मिलिरहेको छ । पाश्चात्य चिन्तनले आत्मपरकता र वस्तुपरकताको द्वैतवादमा मानवकेन्द्रीत विश्वमा ईश्वरनिर्मितको विरूद्ध मानवनिर्मितलाई ठडाउँदै आएर पहिलोलाई प्राकृतिक र दोस्रोलाई अप्राकृतिक वर्गमा राख्दै आएको हो । ईश्वी एक्काइसौं शताब्दीको आसपासमा आएर मात्र मानव केन्द्रीत दार्शनिक विचारले पर्यावरणीय केन्द्रमा मानिसलाई समेत राखेर त्यो “नयाँ” सोचतर्फ लम्किरहेछ जुन सोचलाई भारतवर्षको अद्वैत वेदान्तले यौटा शीखरमा पुर्‍याइसकेको थियो । अर्थात्, अद्वैतले मानव र प्राकृतिकको द्वैत अस्तित्व स्वीकार्न सक्दैन किनभने मानिस पनि लीलाको प्रकृतिरूपी चमत्कार हो जो अप्राकृतिक हुन सक्दैन । ऊ त्यहि ब्रह्म हो जुन दुईवटा छैन, जसको भित्र र बाहिर छैन किनभने उ एउटै मात्र छ । ऊ आफै ब्रह्म हो र उसको सृष्टि (प्रकृति) गतिशील छ, तटस्थ छ, अदुराग्रही छ । यस अर्थमा मेच, टेबुल, भलादमी, माष्टर, बनकर, लेखक, सबै प्राकृतिक छन्, एउटै छन् ।

                अब यस अर्थमा पनि निबन्धकार देवकोटाको भनाईमा गड्बडी छैन । अद्वैत वेदान्तको दार्शनिक सन्दर्भमा “सुकुलमाथि” निबन्धमा गतिशील प्रकृतिको महत्त्व के हो भने आजको “नयाँ” उत्पादन हिजोको “पुरानो” उत्पादनभन्दा कम प्राकृतिक हुन सक्दैन किन भने दुवै प्राकृतिक वस्तु हुन् । यस अर्थमा सुकुल मेचभन्दा बढी प्राकृतिक हुन सक्दैन । बगैँचा कोठाभन्दा प्राकृतिक हुन सक्दैन । तर जब हामी इन्द्रियहरूको तहमा रहेर हेर्छौं, बगैँचाको हरियाली कोठामा नपाएरै त्यसलाई बढी प्राकृतिक ठान्छौं – “हरियो रङ्गको समीपमा” (२४) उठ्ने भ्रम (माया) लाई सोही वाक्यको “झैं” ले निबन्धकारले व्यक्त गरेका छन् । यसो गरे तापनि निबन्धकार दार्शनिक बन्ने चेष्टा गरिरहेका छैनन्, उनी कवि रहेरै इन्द्रियहरूको तहमा रमाएका छन् । अद्वैत वेदान्तले देवकोटालाई प्रभाव पारेको तथ्य मैले दोहोराउन आवश्यक छैन । यस अर्थमा पाश्चात्य पर्यावरणीय दर्शनले पर्यावरणमा मानिसलाई पनि राखेर मात्र नपुग्ने देखिन्छ किनभने चेतनशीलले ऋषिमुनिले झैं आफूभित्र ब्रह्माण्डको केन्द्र पाउन बगैँचाको एकान्तमा सुकुलमाथि पद्मासन कस्नै पर्छ ।

                तर यसले आर्को प्रश्न उठाउँछ – के अद्वैत वेदान्तको सोचभित्र रहेर साहित्यलेखन सम्भव वा अर्थपूर्ण छ त ? अवश्य छ जस्तो लाग्छ । विवेकानन्दले पनि कविता रचेका थिए; तर यस्ता कविताले दैनिक जीवनका सबै पक्षसँग खेल्न सक्दैनन् । यसरी नै कुनै पनि विचारधाराको साहित्यले जति आफ्नो पूर्णताको धाकधक्कु लगाए पनि त्यसले मानव जीवन र जगत बारे स्पष्टाएकाभन्दा नस्पष्टाएका पाटा धेरै हुन सक्छन् । चौबिसै घन्टा कसैलाई पनि समाधि लाग्दैन । परिषद्मा जागीरे भएर कर्ममा लाग्नु पर्ने बाध्यता देवकोटालाई छँदै थियो । मुना–मदनमा “कर्ममै पुज ईश्वर †” (हरफ १०७३) भन्ने देवकोटाले आफ्नो कर्म साहित्यलेखन मात्र बनाएनन्, सामाज सेवा पनि गरे । समालोचकीय दृष्टिकोणबाट हामी यतिसम्म तर्क गर्न सक्छौं कि सभ्यताको आधार सबै आख्यानउपर गरिएको यौटा प्रमुख आख्यान  (माष्टर वा मेटान्यारेटिभ) ले बोलेका मूल सिद्धान्तहरूमा निहित हुन्छ जसको धरातलमा रहेर त्यस सभ्यताभित्रका मानिसले आफ्ना व्यक्तिगत मूल्य, मान्यता, विश्वास र सोही अनुरूपको आचरण सिर्जंदै जान्छन्, र अन्य स–साना सामुहिक वा व्यक्तिगत घटना र आख्यान (माइक्रो न्यारेटिभ अथवा सूक्ष्माख्यान) रच्दै जान्छन् । यहाँ म यो आग्रह राख्न गइरहेको छु कि यो निबन्ध रचिएको समयको नेपाली समाज धार्मिक विकृतिको जुन हदमा पुगेको भए तापनि हिन्दू राष्ट्रको त्यस वेद र उपनिषदका दर्शन र सिद्धान्तमा आधारित समाज थियो जसले मानवताको अन्तिम लक्षनै विद्यामार्फत् मोक्ष हो भन्ने कुरा बताउँदै आएको थियो । यस प्रस्तावमा स्थापित ग्य्रान्ड अथवा माष्टर न्यारेटिभको पहुँचभित्र रहेर नेपाली भाषानुवाद परिषदको जागीरे–लेखकको भूमिका निभाउनु पर्ने अवस्थाको याद गर्दै रचिएको यस निबन्ध साहित्य (जुन भाषाको यौटा उन्मुक्त खेलको रूपमा यहाँ प्रस्तुत छ) यौटा सानो नीजि आख्यान पनि हो जसले गंभीर चिन्तनका लागि भाषानुवाद परिषदको कार्यकक्षबाट मोक्ष वा मुक्ति पाउने आकांक्षा राखेको छ । यसले आफूलाई त्यो प्रमुख आख्यानबाट संपूर्ण रूपमा मुक्त गर्न सकेको वा चाहेको छैन, जुन कुरा आफैंमा कुनै खराबी होइन । यी अद्वैत वेदान्त जस्ता मेटान्यारेटिभ कि विवेकानन्द कि उनका पनि गुरु रामकृष्णले झैं बाँच्नु पर्‍यो, नत्र देवकोटा जस्ता कवि तथा निबन्धकारले आफ्ना भाषाका खेलहरूमा उनीहरूकै नीजित्व प्रदर्शन गरिरहेका हुन्छन् भनेर स्वीकार्न हामीलाई सजिलो पर्न जान्छ । अनि दार्शनिक जति अद्वैत वेदान्ततिर उक्लिन खोजे पनि कविले आफ्ना ईन्द्रियहरूको प्रयोग गर्न रूचाउने भएकैले पनि, माया सही, उसले ईन्द्रियगोचर प्राकृतिक हरियालीको मिठासमा सौन्दर्यबोध गर्नु उसको आफ्नो धर्म मान्नु हो, कवि कवि रहनु हो । कवि र ऋषिको एउटा अन्तर पनि यही हो । आफ्नो कार्यक्षेत्रको सीमाभित्र रहेर समाजलाई अडाइहने व्यापक सिद्धान्तलाई केही हदसम्म पन्छाउँदै वैकल्पिक भाषाका खेल मार्फत् नयाँ नयाँ सत्यलाई आधिकारिकता दिनु सच्चा कवि तथा लेखकहरूको प्रकृति हो । शायद विज्ञानदेखि वेदसम्म समान दृष्टिले हेरेर दुवैको आंशिक सत्य स्वीकार्दै लहडिनु सत्यको आर्को अन्वेषणविधि हो जुन आफैमा सुन्दर छ । यस अर्थमा पनि “सुकुलमाथी” निबन्धकारको आर्को यौटा मिठो गफ हो जसले भाषामार्फत जे झन्कारे पनि युगबोध दिलाउँदै लेखक स्वयंको रसिलो, सरल र सहज (प्राकृतिक) स्वभाव उजागर गरेको छ ।

                ऋषिमुनिको उच्च ज्ञान (वेद) समक्ष पुड्को, आयातित, पाश्चात्य, आङ्ग्ल र आधुनिक ज्ञानको धाकधक्कु उपर यसरी “सुकुलमाथी” ले व्यङ्ग्य गरेको पाइन्छ ।

सन्दर्भ सूचि

उपाध्याय, हृषीकेश । “देवकोटा र राष्ट्र चिन्तन ।” देवकोटा अध्ययन १३ (कात्र्तिक २०६९) : १४–१९ ।

देवकोटा, लक्ष्मीप्रसाद । “गर्दभरवकी हँस्सी ।” पाण्डुलिपि ।

––– । नेपाली शाकुन्तल । (दोस्रो संस्करण) । काठमाडौं : नेपाली भाषाप्रकाशिनी समिति, २०१९ ।

––– । “मलाई ।” जन्मोत्सव मुटुको थोपा । (दोस्रो संस्करण) । काठमाडौं : भृकुटी एकेडेमिक पब्लिकेशन्स, २०५५ ।

––– । “मुना–मदन ।” महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाका खण्डकाव्यहरू । काठमाडौं : महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा अध्ययन तथा अनुसन्धान केन्द्र, २०६६ ।

––– । “सुकुलमाथि ।” लक्ष्मी–निबन्ध संग्रह । (तेस्रो संस्करण) । नेपाल : नेपाली भाषाप्रकाशिनी समिति, २०२० ।

मैतीदेवी, काठमाडौं

मंसिर २६, २०६९