धर्म र प्रगति

पद्म देवकोटा

                वर्षौं अगाडी एक दिन नेपालमा धर्म निरपेक्षताको विरुद्ध हस्ताक्षर संकलन गर्न आउनु भएका एक जना मित्रलाई मैले निराश बनाएको छु । ब्राह्मण कूलमा जन्मिए तापनि आफूले कहिल्यै पनि ब्राह्मणत्वलाई आफ्नो परिचयको रूपमा प्राथमिकता नदिएकोले उहाँको जस्तो धर्मका आधारमा राष्ट्रिय पहिचान कायम रहनु पर्छ भन्ने मेरो मान्यता थिएन । मलाई लाग्थ्यो कि सबै मानिसले आ–आफ्नो धार्मिक वा अन्य विश्वास लिएर बाँच्न पाउनु पर्छ । हो, जसरी नेपाललाई हिन्दू राष्ट्रबाट धर्म निरपेक्ष मुलूकमा कुनै यौटा शक्ति समूहले सम्भवत् विदेशी प्रभावमा समेत परेर जनमत–सङ्ग्रहविना नै बलैको आधारमा धकेलेको थियो त्यो अप्रजातान्त्रिक अभ्यासको यौटा ठोस उदाहरण थियो । तर मेरा मित्र हस्ताक्षर संकलनको सिलसिलामा मकहाँ आउनुभएको ताका मेरो धर्म निरपेक्षताको पक्षमा जे सोच थियो त्यो बौद्धिक पाश्चात्य जगत्को पोषणबाट पलाएको यौटा हाँगा थियो । म त्यस पश्चिमी विश्वको याद गर्दै छु जहाँ एकातिर क्रिश्चियन जगत्ले ईश्वर यौटा मात्र भएको कुरालाई जोड दिंदै बाइबलको विरोध गर्न मनाही गर्‍यो भने आर्कोतिर यस्ता धर्मका निषेधाज्ञा तोड्दै त्यहाँ ती सामाजिक र वैचारिक क्रान्ति जन्मिए जसले मानववादको ध्वजामा अज्ञान, अन्धविश्वास, दमन र शोषणका विरुद्ध मानव गौरव र स्वतन्त्रताका नारा लगाउँदै आए । यस पश्चिमी विश्वले एकातिर आफ्नो बौद्धिक इतिहास र सभ्यताको उद्गमस्थल ग्रीसलाई मानेको छ भने आर्कोतिर गैरइसाइ ग्रीसले मान्दै आएका सारा देवीदेवताहरू क्रिश्चियन धर्मसँगको टक्करमा अडिन नसकेर कसरी सैतानी रूप धर्दै गए भन्ने वयान जन मिल्टनले “ओड अन द मर्निङ्ग अफ क्राइष्टस् नेटिभिटी” भन्ने कवितामा यसरी गरेका छन् :–

Peor and Baalim

Forsake their temples dim,

With that twice-batter’d god of Palestine;

And moonéd Ashtaroth

Heaven’s queen and mother both,

Now sits not girt with tapers’ holy shine;

The Lybic Hammon shrinks his horn,

In vain the Tyrian maids their wounded Tahmmuz mourn.

विजेताले पराजितलाई सँधै केही न केही खोट लगाउँछ, कालो मुसो दल्छ र सैतानीकरण गर्छ । मलाई किन हो कुन्नि यो कविता पढ्दा इन्दस सभ्यताका कृष्णले गोवर्दन पहाड कान्छी औंलाले उचालेर सम्भवत पामीर गाँठो पारीकै इन्द्रको शेखी झारेको याद आउँछ । जन किटस्ले पनि आफ्नो अपूरो हाइपेरियन काव्यमा प्राचीन देवीदेवतालाई नयाँ र बलिया देवीदेवताले विस्मृतिसम्मै धकेलेको मार्मिक कथा हालेका छन्, जवानी र सौन्दर्यको सन्दर्भमा । उनको निम्ति जवानीको तेजीलो सौन्दर्यनै शक्ति थियो । मिथक र कल्पना जहाँ भए पनि यथार्थमा प्रगतिको गतिशीलता विरूद्ध जहाँ धर्म उभिन्छ त्यहाँ द्वन्द सुनिश्चित छ । नेपालमा पनि सामाजिक उन्नती र प्रगतिकै निम्ति धर्म निरपेक्षताको अभियान सुरु भएको अनुभव मैले गरेको हूँ ।

मिथकबाट यथार्थसम्म आइपुग्दा बेलायती इतिहासमा राज्य र धर्मको ढिक्कीच्याउँ शक्तिका आधारस्थलमा निकै मच्चिएका छन् । एकले आर्कोको आलोचनामा युगौं विताए । यही शक्तिको खेलको यौटा रोचक दृष्टान्ट हेन्री आठौंको शासनकालका राननीतिज्ञ, दार्शनिक तथा लेखक टमस मोरको जीवन छ जसलाई विषयवस्तु बनाएर रबर्ट बोल्टले अ म्यान फर् अल सिजन्स शीर्षकको नाटक लेखेका छन् । यही राज्य र धर्मको जुधाईमा टमस मोरले आफ्नो ज्यान गुमाउनु परेको थियो । बार्‍हौं शताब्दीको फ्रान्सबाट सुरु भएको प्रतिधर्मी र नास्तिकहरू विरुद्धको अभियान स्वरूप थालिएको इन्क्वीजिशनले क्रिश्चियन धर्मको राजधानी मानिने रोमबाट युरोपका अनेकौं मुलूकमा कडा धार्मिक नियन्त्रण कायम राख्दै वेलायती राजतन्त्र जस्ता शक्तिहरूलाई समेत प्रभाव पार्दै आएको थियो । रोमको धार्मिक शासन विरुद्ध शुद्ध राजनीतिक शक्ति कायम राख्न ठुलो र लामो प्रयासपछि मात्र बेलायत सफल भएको हो । यसै गरी धार्मिक  प्रभावबाट नवनिर्मित अमेरीका पनि विमुक्त थिएन । त्यहाँ पनि युरोपेली उपनिवेशवादको सुरुदेखिनै प्रभावकारी उपस्थिति जमाउने प्युरिटन्स् र तिनका पिल्ग्रीमस् पादरी तथा मोर्मोन्स्ले राष्ट्र निर्माणका कार्यमा प्रभाव पारेका छन् । तर धर्मको प्रभाव कुन मानव समाजमा परेको छैन र ? स्वच्छ पानी बहने हराभरा फाँटका नदी किनारमा बस्ती बसाएका सबै मानव समाजले आफूहरू उद्देश्यपूर्ण भेला हुने कुनै स्थलमा आफ्नो विश्वासको प्रतीक ठडाएर दिनका दिन त्यस स्थलमा पुगेका छन् र सामूहिक कार्यमा निजी अस्तीत्व सगौरव पाएका छन् । गंगा र सिन्धुका तटमा धेरै मन्दिर ठडाइएका छन् जसका इतिहास र गौरवले आजसम्म पनि एक अर्कासँग अपरिचित लाखौंका भावना एकत्रित गर्दै आएका छन् । तिनै सिन्धुका तटमा अवस्थित आस्थापुञ्जहरू हिन्दुत्वको नाममा यौटा यस्तो सभ्यता बनेको हो जसलाई न मुसलमानको आक्रमनले न बेलायतको साम्राज्यवादले नाश गर्न सक्यो । नेपाल पनि यही सभ्यताको यौटा दरो खम्बा बनेर विश्वको एक मात्र हिन्दु राज्यको पहिचान जमाएर बसेको मुलूक थियो । यस प्राचीन गौरव नाश हुन लागेको देखेर धेरैलाई चिन्ता लाग्नु स्वाभाविक थियो ।

                हुन पनि प्रत्येक मन्दिर यही सभ्यताको भावनाको डल्लो हो जसमा त्यस वरपरका मानिसहरूको संस्कार र संस्कृति गाँसिएको हुन्छ । उनिहरूको जीवनको आरम्भ र अन्त्य यिनै मन्दिरमा हुन्छ । व्रतबन्ध र विवाह जस्ता जीवनका हर महत्त्वपूर्ण कार्य यहीँ सम्पन्न हुन्छन् । यिनै मन्दिरका वरपर निवास बन्छन्, आवागमन चल्छन् र व्यापार पुष्टिन्छन् । यसरी मन्दिरहरू हाम्रा जिवनका केन्द्रविन्दु बन्न गएका छन् । क्राइष्टले भने झैं मानिस अन्नले मात्र बाँच्न सक्दैन । वामे, प्रगतिशील, समाजवादी र कम्युनिष्टहरू सबैले मानिसको समाजिक पक्षलाई मात्र महत्त्व दिंदै उसको व्यक्तिगत तथा नितान्त निजी र आध्यात्मिक पक्ष केही होइन भने जस्तो गर्दछन् । मलाई भने कम्युनिष्ट क्रिश्चियन, समाजवादी इश्लाम, वामे आस्थिक र प्रगतिशील हिन्दू यस विश्व–मानव जगत्का अव्यक्त यथार्थ हुन् जस्तो लाग्छ । वामपन्थी सोचले मानिसको आध्यात्मिक यथार्थ निखार्न सक्दैन । बरु यस्ता सोचका व्यक्तिहरूले नै पनि बराबर त्यस्तो आध्यात्मिक एकान्तबाट आनन्द पाएको हुनुपर्छ जुन एकान्तले सूर्य उदाएको हेर्दा, हिमालका सेता पंक्ति निहार्दा वा चराले गाएको सुन्दा ह्दयमा एक प्रकारको आनन्दको घाम लगाइदिन्छ । कल्पना, मिथक, भ्रम, सपना, आस्था र यस्तै यस्तै कुराले सिर्जिएको निजी विश्वविना मानवता सँधैका लागि अपूरो रहन्छ । कार्ल माक्र्सले बुझेको यस सत्यलाई अन्य कतिपय माक्र्सवादीहरूले बुझेनन् वा बुझ्न चाहेनन् । ह्दयको कुनै प्रगाढ आस्थाविना जीवन धर्मराउँछ, जीवनका लक्ष र मूल्य अल्मलिन्छन्, सोच खल्बिलिन्छ र समाज टुक्रिन थाल्छ । धर्मको जति विरोध गरे पनि यसले मानव समाजलाई युगौंयुगसम्म एकत्रित, अनुशासित र संवेदनशील बनाएर राख्न मद्दत पुर्‍याएको तथ्य अनास्थाको ढिपीले इतिहासबाट मेट्न खोज्नु मुर्खता मात्र हो । मानव सभ्यता आस्थाको ढुक्ढुकीमा आधारित छ, अनास्थाले बर्बरतालाई प्रोत्साहन गर्दछ । धर्मले जीवनका हर पेशा, शिक्षा, उमेर, प्रान्त, आदिका मानिसलाई एकत्रित गरेको छ, उनिहरूलाई सहवास, सत्संगत, आपसी सहयोग र आस्था तथा त्यसैमा आधारित कार्यक्रममा जुट्न सहायता गरेको छ । यसरी युगौं युगसम्म धर्मले मानव समाजको संरक्षण गर्दै आएको छ ।

                धार्मिक थलोको परिशर बाहिर सुरु भएको व्यापारले आज धर्मको नाममा र मन्दिरभित्रै पनि यसरी प्रभाव जमाइसकेको छ कि यसले हाम्रो सोच्ने तरिकामै परिवर्तन ल्याएको छ । अब हामी नबोल्ने ढुङ्गोलाई देवता मान्न छोडिसक्यौं । हामीलाई हाम्रा प्रार्थनाका नतिजा तराजुमा उठेको देखे मात्र विश्वास गर्ने आदत लागिसकेको छ । त्यसैले नयाँ ईश्वरहरू ती दरबारमा बस्न थालेका छन् जसका ढोका–ढुकाईले साधारण मानिसको जिन्दगीमा रौनक धेरै पटक ल्याएकोले उसले आदतैले फेरी पनि दरबारको ढोका ढुक्न जान सिकीसक्यो । ढोका ढुक्न सगर्व नजानेले नै पनि पुजारीले दिने पर्सादले भन्दा व्यापारीले दिने छुटले आफ्नो जीवनमा सुख थपेको अनुभव पक्कै गरेको हुनुपर्छ । साधारणतया कल्पिएको सुखभन्दा अनुभव गरिएको सुख वास्तवीक लाग्छ । त्यसैले स्वर्गभन्दा पृथ्वीकै मोजमज्जा ठुलो मान्नेहरूका लागि प्राचीन मन्दिरभन्दा आधुनिक मल आनन्ददायी स्थल बन्न गएको छ । यस्ता उपभोक्ता समाजका सदस्यहरूले सार्थक र सफल जीवनबीच खासै फरक नदेख्ने भएकाले भौतिक सम्पन्नता र ऐशलाई जीवनको लक्ष बनाएर चल्न थालेपछि मानव संस्कृतिमा विकार पनि बढ्दै गयो । उनिहरूको सम्पन्नता प्रदर्शन गर्ने प्रवृत्ती, आर्थिक दौड र संस्कारको अभावको संयुक्त त्रिवेणीमा जीवनको आध्यात्मिक खुराक जेठको शीत बनेको छ ।

धर्मले मानिसलाई ह्दयको गहिराइमा छुन्छ, खल्तीको गहिराइमा होइन । खल्तीको वजनमा विश्वास गर्नेहरूका लागि नोटको क्रय क्षमता र बजार भाऊले उनिहरूको सुख र शान्ति खल्बलाउने वा सन्तुलित राख्ने काम गर्छ, तर धर्ममा विश्वास राख्नेहरूका मूल्य र मान्यता अन्तै छन् । ईश्वर सम्झिन दु:ख भोग्नु पर्छ भने झैं धार्मिक आस्था पलाउन ढुकुटी हल्का हुनुपर्छ कि जस्तो लाग्छ । कम्युनिष्ट चीनको राजनीतिक विमर्षले धर्म निषेध गर्‍यो भने अमेरिकी पूँजिवादले विकाशको नाममा धार्मिक अभ्यासका परिधीलाई राज्यको कानूनी संरक्षण क्षेत्रको घेराभित्र हाल्दै छ । अज्ञान र आर्थिक मलिनताको दोहोरो चेपमा परेको चेतना धर्मपूर्वको जादु–चिन्तनतिर ढल्किन्छ । यस सोचाईले जेम्स फ्रेजरले बताए झैं टाढैबाट वस्तुहरूको समानताको वा नजिकबाट वास्तविक संस्पर्शको आधारमा उच्चारित ध्वनि वा मन्त्रद्वारा भूतप्रेत, भौतिक पदार्थ तथा मानिस र देवताहरू उपर नै पनि प्रभाव पार्न सक्ने विश्वास राख्छ । धर्मले यसभन्दा एक कदम अगाडि बढेर भौतिक विश्व तथा संपूर्ण प्राणीउपर कुनै आध्यात्मिक शक्तिको प्रभाव रहेको कुरा स्वीकार्छ । त्यसैले मानव चेतनाको विकाशको क्रममा जादु–चिन्तनबाट धर्ममा प्रवेश गर्दा यसरी रूपान्तरीत सभ्यताले यौटा सिङ्गो कोल्टे फेरेको थियो । त्यसको धेरै पछि कार्ल माक्र्सले धर्मलाई जनताको अफिम भन्दै यसको विरोध गर्दै मिथकीय कल्पनालाई हतोत्साही पारे । यसै गरी कार्ल गुस्ताभ योङ्गले अलि कडैसँग सबै देवताहरू रोग बनेको तर्क प्रश्तुत गरे । त्यसै ताका डार्विनले प्राइमेटको र प्राकृतिक छनौटको रहस्य खोलेर एकातिर ईश्वरको रूपमा मानिस बनेको बाइबलको धारणालाई नकारे भने ढेडु मानिसको सभ्यता विकासोन्मुखी मात्र होइन कि र्‍हासोन्मुखी पनि हुन सक्ने तथ्यलाई समान सम्भावनाका रूपमा स्थापित गरे । यस्तै यस्तै तर्कका प्रभावमा राजनीतिक चिन्तन र अभ्यासले नै पनि धर्मको उपस्थितिमा मात्र आर्थिक विकाश देख्न छोडेर भाग्यवादको ठुलो विरोध गर्दै सामुहिक सहकार्यमा जोड दिन थाल्यो । सबैलाई थाहा भएको कुरा हो, समाजवादी रुसमा भौतिक विकाशसँगै धर्मको नाश हुँदै गएको थियो; तर शीतयुद्धपश्चात् कमजोर अर्थतन्त्र भएको त्यही रुसमा धर्मको प्रभाव बढ्दै गयो रे भन्ने पनि सुनियो । विकास, प्रगति, उद्योगीकरण, तक्निकीकरण, आधुनिकीकरण, भौतिक उन्नती र आजको शब्दावलीमा आर्थिक उन्नती पनि पर्यायवाची शब्द हुन् । जति प्रगतिशील भयो उति आत्मनिर्भर बनेको समाजमा परमेश्वरको बल मलिन भएर जाँदो रहेछ । यसैले होला भौतिकवादी प्रगतीशील समाजको विचारमा धर्म केवल अन्धता हो । उनिहरूको सच्चा आँखाले सामन्ती शत्रु देख्छ र मनको आँखाले शोषणरहित समाज मात्र †

                आध्यात्मिक दृष्टिकोणबाट हेर्दा प्रगतिको नाममा ईश्वर नकार्नु आर्को खाले अन्धता हो जसले विज्ञानको विनम्रतासमेत स्वीकार्न नसकेको बताउँछ । मानिसले ईश्वर त्यस दिन नकारुन् जुन दिन उनिहरूले निर्णायक ढङ्गले भाग्य नकार्न सक्छन् । नत्र सम्भाव्यताका गणितीय अभ्यास गैरवैज्ञानिक हुन् भनेर प्रमाण दिन पनि सक्नु पर्छ । विज्ञान यथार्थ बुझ्ने प्रयास मात्र हो । अन्तिम यथार्थ बुझ्ने यहाँ कोही पनि छैन । सबै आ–आफ्नै बुझाईको हठमा चुर्लुम्म डुब्दा विवेक पनि साथसाथै डुबिदिन्छ । ईश्वर जे होला त्यसको सम्भावना स्वीकार्नु बुद्धिमानी हो किनभने आफूभन्दा शक्तिशाली तत्त्व नकार्नु घमण्ड हो । अनास्थाको भौतिकवाद प्रकृतिको चक्रसँग सँधै परास्त छ । प्रकृति स्वयं नाशवान् छ । नाश र निर्माणको क्रममा पदार्थ उर्जा बन्ने र उर्जा पदार्थ बन्ने क्रम नितान्त चलिनै रहन्छ । मानिस स्वभावैले  आस्था उमार्ने प्राणी हो । विकृतिले अनास्था उम्रिन्छ । यसो हुँदाहुँदै पनि तटस्थ दृष्टिले हेर्दा हामीलाई आस्थिकता र नास्तिकता बीचको होडबाजीभन्दा सुखी जीवनको लागि संवेदनशीलताको बढी खाँचो छ । आस्था र अनास्थाको सहअस्तित्व सहनशीलता, शिष्ठाचार र संवेदनशीलताबाट संम्भव छ । सुख, स्वास्थ्य, शान्ति बजारका मूल्य होइनन्, न हुन् यी आलु र प्याज † यस विश्वमा आलु र प्याज बाहेक अन्य धेरै महत्त्वपूर्ण कुराहरू छन् जसको मूल्य पेटले होइन ह्दयले मात्र बुझ्न सक्छ । मानवता गणीत र तर्कमा अटाउँदैन, कल्पनामा छचल्किन्छ । यदि ईश्वर मानिसको मिथकीय कल्पना मात्र रहेछ भने पनि कल्पनाबाट प्राप्त हुने उसको आनन्दउपर आक्रामक वचन र कार्य सदाका लागि तुच्छ छन् । मानिसले विश्वासका लागि ज्यान दिन सक्छ । कल्पना नै किन नहोस्, ईश्वर जस्तो कल्पनाको निम्ति ऊ ज्यान दिन सक्छ किनभने उसको ह्दयले यसको मूल्य तोकिसकेको छ । यस्तो विश्वासको अनादर गर्ने प्रवृत्तीलाई सभ्यता भनिदैन । यो प्रगति हैन, निर्मल ह्दयको अनावश्यक विकार हो ।

                पश्चिमी मुलूकहरूले बाइबल र धर्म उपर प्रश्न चिन्ह ठडाउँदै गए । प्रश्न गर्न वा व्याख्या गर्न ग्रन्थ पढ्नै पर्छ । बाइबल सन्डे स्कूलको साक्षारता अभियान मात्र बनेन, स्कूलका र कलेजका पाठ्क्रममासमेत यसले प्रवेश पायो । नेपाल जस्तो कुनै बेलाको हिन्दू राष्ट्रमा समेत ती दिन थिए जब पादरीहरूले साहित्य र संस्कृति बुझ्न आवश्यक विषय भनेर नेपाली बालबच्चालाई बाइबल पढाउँदै आए । यस्ता अध्ययन गर्ने र गराउने क्रममा पश्चिममा क्रिश्चियन धर्मग्रन्थको व्याख्या यति धेरै भए कि यिनकै आधारमा यस धर्मका हजारौं शाखा र उप–शाखा उम्रिदै गए वापत क्राइष्ट स्वयंले “म त क्रिश्चियन होइन †” भन्नु पर्ला जस्तो स्थिति पनि आइसकेको छ । यसै गरी कार्ल माक्र्सले आफ्नो अर्थतन्त्रबारेको सिद्धान्त राजनीतिमा लागू गरेको देखेर आफू माक्र्सवादी नभएको कुरा बताउन बाध्य भएका थिए । समाजको सशक्तिकरण आधुनिकताको मूलाधार हो । युगौंदेखि धर्मले समाज सुधार्ने र त्यसका प्रत्येक व्यक्तिको आध्यात्मिक भविष्य सपार्ने अभिभारा लिएर यस अभियानमा पादरी र पुरोहितको सहायता लिएर शक्ति जमाउँदा जमाउँदै समाजले धर्म यसरी आफूमा सोस्यो कि अब समाजले धर्मका सीमाहरू निर्धारण गर्दै आफू भने ठोस जगत्को भौतिक खनिज र अन्य सम्भावनाको खोजमासमेत समर्पित भयो । उपनिवेशहरू बनायो । धर्मभन्दा समाज गतिशील रहेछ, व्यापक रहेछ । व्यापकले कम व्यापकको सीमाना निर्धारण गर्छ । तर समाज भनेको राजनीतिको र राज्य वा राष्ट्र संरचनाको आधार पनि हो र यही समाजको आड पाएर पश्चिममा राज्यले धर्मउपर प्रथम विजय त्यस दिन पायो जुन दिन रोमका प्रमुख पुरोहित र बेलायतका राजा दुइवटा अलग अलग र स्वायत्त शक्तिका रूपमा स्थापित भए । व्यापकताको हिसावले अतुलनीय हुँदाहुँदै पनि नेपालमा झण्डैले यस खाले घटना धर्म निरपेक्षता घोषणा भएको दिनमा यस अर्थमा घटेको हो कि यहाँ पनि धर्म र राज्यशक्ति फाटेर दुइ अलग अस्तित्वमा परिणत भएका हुन् । अब सनातन धर्म हिन्दु राज्यको स्वायत्त शक्तिको एकलौटी आधारविना अडिरहन सक्छ भन्ने देखाउन निरपेक्ष लोकतान्त्रीक राष्ट्रले यसलाई सहायता गर्न अत्यन्त आवश्यक भएको छ ।

                अबको नेपालमा हिन्दुको सबैभन्दा बलियो प्रतिद्वन्दी क्रिश्चियन हुने स्थिति पैदा भएको छ । उन्नाइसौं शताद्वीको अन्त्यतिर देखि नै वेलायती साम्राज्यले सनातन जस्ता पूर्वेली धर्मले क्रिश्चियन धर्मको प्रचारमा कडा रोक लगाउन सक्ने कुरा बुझिसकेको थियो । त्यस ताका वास्तवमा नै साम्राज्यविरुद्ध हिन्दु सभ्यता बलियो भएको हुनाले मात्र आफ्नो धर्म संरक्षण गर्न सफल भएको थियो । तर अहिले पुन: फर्किएको आर्को छाल अझ निस्फिक्री अगाडि बढ्दै छ । यौटा मात्र ईश्वर भएको सत्यलाई अघि सार्दै हिन्दुका देवीदेवताहरूको गति ग्रीस र रोमका देवीदेवताका समान हुने कुराको संकेत दिंदै, अशिक्षित र गरीव जनतालाई क्रिश्चियन मार्काका शिक्षा दिंदै र पैसा बाँढ्दै हिंडेपछि भोलिको नेपालमा क्रिश्चियनको बाहुल्य हुनु स्वाभाविक हुने छ । हिन्दुहरूको जन्म, मृत्यु, बिवाह र व्रतबन्ध जस्ता आवश्यक कर्महरू साधारण व्यक्तिको आयले धान्न मुश्किल पर्ने भइसकेको हुँदा र धर्म परिवर्तन गर्दा केटाकेटीको थोरै भए पनि शिक्षासमेत सुनिश्चित हुने हुँदा धेरै गरीव नेपालीहरू क्रिश्चियन बनेका छन् । तर धर्म निरपेक्ष राष्ट्रमा धर्म नत्यागी विश्वास परिवर्तन गरेछन् भने पनि के भयो त ? आजका नेपाली बुद्धिजीवी कहलिएकाहरूले पनि त विश्वास बेचेर ज्यान पालेकै छन् † सबैले आ–आफूले देखेको र भोगेको सत्य सबैभन्दा राम्रो हो भनेर त्यसको प्रचार गर्ने अधिकार पाउनै पर्छ । सनातन धर्म अल्प संख्यकको भएछ भने पनि के भयो त ? जन्मले जात पाउन हामी जस्तै अरू पनि बाध्य हुने नै छन् † स्वेच्छा र विवेकले आस्था अपनाउनु के गल्ति हुन्छ र ? लाखौं नेपालीले धर्म परिवर्तन गर्न थालिसके । उनिहरूको शिक्षाले कहिल्यै पनि उनिहरूलाई हिन्दु बन्नुको महत्त्व बुझाएन । जुन जुन बेला कुनै नवजवानले आँट गरेर धर्मउपर कुनै प्रश्न गरे तिनलाई चित्त बुझ्दो जवाफ दिने शायद कोही भएनन् । धर्मग्रन्थमा यही भानिएको छ अथवा पुरेतले यसै गर्नु पर्छ भनेका छन्, त्यसैले भनेको मान्नु पर्छ र गर्नु पर्छ भन्ने खालका बुढाहरूका हास्यास्पद जवाफ बाहेक सही छलफलको अवशर कमैले पाए होलान् । सबैले परंपरावादी बन्न अझै पनि  घर र समाजबाट प्रोत्साहन पाइरहेका छन् । विश्व अगाडि बढ्न चाहान्छ, धर्म जम्न चाहान्छ ।

                अनि त मानिस नास्तिक र अविश्वसी भएर जान्छ । यस्तै मानिसहरूको समूह प्रगतिको र अग्रगामी विचारको नाममा भौतिकवादी, माक्र्सवादी, माओवादी, इत्यादी बनेका छन् । अनि अल्प शिक्षित पुरोहितले झैं उनिहरूले पनि आफ्नै हठमा डुबेर विवेकसमेत गुमाउने संभावना बलियो देखिन्छ पनि । गरीवप्रतिको कर्तव्यको नाममा भ्रष्टाचारीहरूका नेताहरूका सामन्ती अनुहार देख्दादेख्दै पनि निरपेक्ष लोकतन्त्र र वैज्ञानिक चेतना फर्फराउने प्रयासमा आफूहरू नवसामन्तीवर्गमा परिणत भएको पत्तो पाउँदैनन् वा पाएर पनि चुप लाग्छन् । उनिहरू एकातिर कुनै यौटा धर्मको पहिचानमा राज्य संचालन हुनु प्रगतिशील दर्शनका लागि वैज्ञानिक कुरा हुन सक्दैन भन्छन् भने आर्कोतिर जात र जातिय पहिचानका आधारमा सहअस्तीत्वमा विश्वास नभएझैं गरी नेपालीपना टुक्राउनुलाई विवेकपूर्ण कदम देख्छन् । शान्तिको साँचो सहअस्तित्व हो । धर्म जस्तै जात र जातिय परिचय पनि समाजका विभिन्न सांस्कृतिक रूप मध्येकै अनेक वास्तविकता हुन् र सबैलाई यस धर्तीमा बाँच्ने अधिकार छ । तर आजको नेपालमा प्रगति बहिरो छ, अन्धो छ – धर्म जस्तै । प्रगति आँखा चिम्लिएर दिशाहीन कुदिरहेछ, हान्निइरहेछ विनाशको अन्धकारमा केवल नाराकै भरमा, यौटा घन्किएको मन्त्र–नारा जुन चारैतिर व्याप्त छ – “निर्माणका लागि विनाश †” कति राम्रो नारा छ यो यदि पत्यारिलो भइदिएको भए † यदि कानूनसम्मत भइदिएको भए † प्रत्येक ह्दयका लागि फौंजी रेखीय गतिभन्दा नदीको जस्तो लहडी गति प्यारो लाग्छ । समाजलाई रेखीय गतिमा लैजान खोज्ने प्रत्येक शासकले कतै गएर व्यक्तिको ह्दय कुल्चिएकै हुन्छ । तर ह्दयमा बाँच्नेले दु:ख र पीडा पनि स्वीकार्न र सहन सिक्नु पर्छ । यो सामाजिक जीवनको बाध्यता हो ।

                धर्म पनि आँखा चिम्लिएरै बसिरहन चाहेको देखिन्छ । यसले आत्मआलोचना नगरेको खण्डमा चारैतिरबाट परित्यक्त हुने अवस्था एकातिर आएको छ भने आजका अल्प शिक्षित पुरोहितका वचनमा हजारौं वर्ष अगाडिका ज्ञान अडाएर तिनै ज्ञानका आधारमा बनेका नियम आजको समाजमा लागू गरिरहन खोज्नु अब्यावहारिकताको उत्कृष्ट उदाहरण हो । निराकार बाहेक सबै परिवर्तनशील छन् भन्ने बुझेको धर्मले आफ्ना नियमहरू समाज र समय सापेक्षित पार्दै नलैजानु आफ्नै अन्त्य निम्त्याउनु हो । धर्म निरपेक्षता कानूनको आँखामा सबै धर्मको सहअस्तित्व हो भने सबै धर्मको कानूनी राज्यमा अस्तित्व पनि हो । जबसम्म कुनै पनि धर्मले जनताले बुझ्ने भाषामा बोल्दैन, जनताले त्यो धर्म बुझ्दैन र मान्दैन । रुढि र रीतिका भरमा एक्काइसौं शताद्वीको समाज चल्न चाहाँदैन र सक्दैन पनि । यसको लागि स्कूलदेखि नै सरल भाषामा धार्मिक साहित्यको महत्त्व नबताउने हो भने आजको अन्तर्राष्ट्रिय भाषामा सजिलो अंग्रेजीमा लेखिएको बाइबल धेरैका लागि सुपाच्य हुने प्रष्ट छ । यसका नेपाली उल्थाहरू पनि आउन थालिसकेका छन् । धेरै धर्महरूमध्येको यौटा सनातन धर्मले आफ्नो प्रभाव कायम राख्न अब आत्मआलोचना गर्दै समय सुहाउँदो रूपमा समाजमा उपस्थित हुनु अत्यावश्यक भइसकेको छ । अब हिन्दुको रगतमा संस्कृत र संस्कार बगेको धाक लगाएर संस्कृतिको संरक्षण गर्न नसकिने कुरा पनि प्रष्ट छ । यस यथार्थलाई नकार्नु सनातन धर्मीहरूका लागि हानिकारक छ । अब आस्था जोगाएर धर्म परिवर्तनशील बन्नु नितान्त आवश्यक छ । साथै धार्मिक आस्था राखेर आ–आफ्ना पेशा र क्षेत्रमा ठुलो योगदान दिने मानिसहरू पनि छन् जसले आफूलाई प्रगतिवादी वा प्रगतिशील नभनिकन राष्ट्र र समाजको सेवामा जुटेका छन् । यस्ता मानिसका आस्था कुल्चिनु नास्तिकहरूका लागि पनि हानिकारक छ । कट्टरता पाप हो – चाहे त्यो धार्मिक होस् वा प्रगतिशील होस् ।

                माथि भने झैं धर्म निरपेक्ष मुलूकमा सबैले आ–आफ्नो विश्वास अँगाल्ने अधिकार छँदै छ । त्यसैले संख्यात्मक ब्राह्मणत्वमा र्‍हास आए पनि गुणात्मक ब्राह्मणत्वको विकाश होस् । यसमा सबै नेपालीले गौरव गर्ने नै छन् । यस्तै  राष्ट्रको प्रगति र सामाजिक गतिशीलता पनि आवश्यक कुरा हुन् । धर्म निरपेक्ष समाजमा व्यक्तिको भौतिक सुख र शान्तिको एकलौटी जिम्मा राष्ट्रको हुन्छ । तर जसरी कुनै बेलामा धर्म सबैको साथी थियो यसलाई पन्छाएपछि राष्ट्रले हामीलाई साथ दिन नसके वापत हामी अझै मुन्टो फर्काएर त्यही विगतलाई हेर्दै छौं जहाँ कमसेकम दिलको दर्द मानिसहरूले आफ्नो आस्थाको ईश्वरसँग पोख्न पाएका थिए ।

साउन ३, २०६९