मानव जगत्

पद्म देवकोटा

पृथ्वीमा मानिसको संयोगात्मक उपस्थितिले वातावरणीय चिन्ता मात्र ल्याएन, धर्म, नैतिकता, र अनेकौं सिद्धान्तप्रतिको वफादारीतासमेतका आधारमा सभ्यताको निर्माणकार्यले यसरी प्रोत्साहन पाउँदै गयो कि उसले आफ्नो जैवीक सारमाभन्दा निर्मित संस्कृतिमा गौरव गर्न थाल्यो, अर्थात् उसको बाह्य विश्वसँगको सामञ्जस्यता भन्दा मानसिक उर्जाका ज्ञान, आकांक्षा र भावनाले प्राथमिकता पाउँदै गए । अनि यिनै मानसिक उर्जाका आधारमा उसले कार्यद्वारा विश्वमा ल्याएको भौतिक परिवर्तन “विकास” कहलिन थाल्यो भने भाषामार्फत ल्याएका आचरणात्मक परिवर्तनसमेत संस्कृति कहलिन थाले । उसको अन्य प्राणीहरूबाटको भेद पनि यिनै निर्माणमा र यसरी भाषाका माध्यमबाट निर्माण गर्न सक्ने क्षमतामा अन्तर्निहित रह्यो । ऊ आफ्नै निर्माणको महत्त्वबोधले त्यस आत्ममहत्त्वमा झन्झन् भाषिंदै गयो जसबाट उद्दार सजिलो प्रक्रिया नभएकैले बुद्ध जन्मिए । तर बुद्धलाई भगवान बनाएर मानव महत्त्वाकांक्षाले आर्को एक खुड्किला चढ्यो मात्र; बुद्ध पाएको मानवजगत्ले बुद्धत्व पाएन । शायद चाहेन भन्नु गलत होइन किनभने आत्ममहत्त्वले इच्छा निभाउँदैन, झन् उकास्छ ।
मानिस स्वभावैले आदर्श सिर्जिन्छ, यथार्थ चाहान्छ । स्वर्गको कल्पना गर्छ, पृथ्वीमा अमरत्व खोज्छ । जीवनको कदर गर्छ, तर आफ्नो र आफन्तको मात्र । स्वभाव नत्याग्नु जीवको धर्म हो । यस अर्थमा मानिस अत्यन्तै धर्मात्मा प्राणी हो । तर ऊ चलाक पनि छ र त ऊ जटिल पनि छ । उसले सिर्जिएको धर्म र थामेको धर्मको व्यङ्ग्यात्मक दूरीमा दिमाग रन्थनाउने सभ्यताका भाषिक निर्माणहरू छन् जो अन्तत्वगत्वा शाब्दिक क्रिडाका अनुपम उदाहरण मात्र हुन् । ऊ त्यसै गरेर एक थोक बोल्छ, आर्को थोक भन्छ । सुख खोज्न हिंड्छ, सुविधा र सुरक्षा पाएर संतुष्ट बन्छ । सभ्यताको पारखी गर्छ, सभ्यताकै निर्माणका क्रममा आफैंले बनाएका नियम जति उल्लङ्घन गर्दै हिंड्छ । यही अन्तर्निहित विरोधाभाषमा उसको प्राकृतिक चरीत्र निर्मित छ र यही चरीत्रमा उसको विश्वदर्शन पलाएको छ ।
यही विश्वदर्शनले उसलाई कालो र सेतो विरोधी अवस्था देखाउँछ जहाँ कि यी दुइ अलग अवस्था मात्र हुन् । कालोले सेतोलाई वा सेतोले कालोलाई सँधैको निम्ति मेट्ने प्रयासमा सचेत कार्य जारी राखेको पक्कै छैन । यहाँ देखिन गएको विरोध मानिसको स्वभावमा अन्तर्निहित विरोधाभासबाट पलाएको दृष्टिकोणको निर्माण मात्र हो । अलग अवस्थामा विरोध देख्नु मानव धर्म हो । धर्मले जीवन र जगत्मा अर्थ प्रदान गर्छ । अन्य प्राणीको निम्ति विश्व निरर्थक पनि नहोला भन्ठान्छु किन भने भाषाको अभावमा अर्थको अर्थ छैन । वास्तवमा भाले र पोथीमै विरोधाभाष छैन । संवेदना र इन्द्रियबोध, संझना र उत्तेजनाले जीवनका आवश्यक कार्यलाई सहायता गरेका छन् । भौतिक निर्माण र विकाश योजना मानिसलाई मात्र चाहिएको छ । आधुनिकता र उत्तराधुनिकताका परिभाषा मानिसलाई मात्र चाहिएका छन् । शहरीकरणका दुर्दशाले निम्त्याएका अनगिन्ति समस्याका चिन्ताले फुलाएका केश कन्याउँदै ऊ आफ्नो झ्यालबाट मध्यरातको आकास हेर्छ र आफूभन्दा शक्तिशालीलाई गाली गर्छ, पुकार्छ वा नकार्छ । त्यसले न सुन्छ, न जवाफ दिन्छ । मानिसको वेदना मानिसकै स्वभावको उपज हो, तर आफैंलाई दोषी ठहराउनु उसको स्वभाव हैन । आत्मग्लानी मानव ह्दयको निम्ति नमिठो खुराक हो ।
आत्मविश्लेषण उसको सगुन हो; त्यसका नमिठा निष्कर्श गोप्य राख्नु उसको स्वभाव । आत्मविश्लेषणले उसको बल थप्छ । तर साधारणतय: मानिसमा आत्मविश्लेषणको क्षमता मात्र हुन्छ, त्यसको उसले उपयोग गरिरहेको हुँदैन । मानिसलाई जहाँ असल बन्नु भन्दा बाँच्नु अथवा आफ्ना इच्छा पूरा गर्नु बढी आवश्यक लाग्छ, उसलाई आत्मविश्लेषण व्यर्थको घोत्ल्याईं जस्तो लाग्नु स्वाभाविक हो । बाँच्नुपर्ने बाध्यतामा निर्मित संस्कृतिको मूल्य न्यूनतम छ । आफ्ना इच्छा पूरा पार्ने उद्देश्यले सामूहिक संस्कृतिको मूल्य बराबर नगन्य बनाउँछ । स्वार्थले जीवन धानेको अवस्थामा सभ्यता त्यो सोख हो जहाँ फुर्सद उच्चारित छ । फुर्सदकै क्षण बढ्दै गएको अवस्थामा सभ्यता र संस्कृतिका नवनिर्माण थपिँदै जान्छन् । बाँच्नका लागि संघर्ष गरिरहनु पर्दा सभ्यताको भन्दा आवश्यकताको आग्रह ह्दयमा बलियो हुन्छ ।
यसरी मानसिक उर्जाका आधारमा मानव जगत् बाह्य विश्वभन्दा अलग छ । तर मानसिक उर्जालाई महत्त्व प्रदान गर्ने क्रममा एक थरी मानिसले माटोभन्दा स्वर्ग र वैकुण्ठमा वास्तविक परम् यथार्थको आग्रह गर्न थाले – त्यो डोरीको सर्प जस्तो स्वर्ग जसको भ्रमले मानिसलाई आनन्द मात्र दिलाएन, नैतिक सभ्यताका बलिया बाँच्ने सुरक्षित आधारसमेत दिलायो । त्यसैले स्वर्ग नर्क जस्तै सामाजिक जीवनको आवश्यकता बन्यो । अनि आर्को थरी मानिसले यस्ता अयथार्थको निर्माणमा भन्दा इन्द्रियगोचर विश्वको यथार्थमा बढी सत्य पाएर ठोस र भौतिक जगत् आफूभन्दा परको यौटै वैकल्पिक अस्तित्वको रूपमा स्वीकार्दै सुविधा, सुरक्षा, सुस्वास्थ्य र सुखसम्मृद्धिका ठोस आधारमा परिवर्तन ल्याउनु नै विकास हो भन्ने तर्क प्रस्तुत गर्न थाले । मन र माटोको दोहोरो सत्यमा अल्झिएको मानव चेतनाले देह र आत्माको संगम थलोलाई जीवन भनी परिभाषित गर्न थाल्यो ।
तर त्यो चेतना कति सचेत छ भन्ने अनुत्तरित प्रश्न समक्ष मानव ज्ञानले निश्चितताको आधारमा ठाडो उभिन आजसम्म पाएको छैन । न आत्मज्ञान प्रष्ट छ, न विश्वज्ञान प्रष्ट छ । सरल यथार्थवादका आधारमा उभिएका विश्वासमा मानिसको बुद्धिले सबैभन्दा ठूलो साधारण सहमति पाउँछ । नत्र विश्व नै छ कि छैन भन्ने अस्पष्टतामा आफ्नै सोचाइका आधारमा आफ्नो अस्तित्व प्रमाणित गर्नु बाहेक मानिसको विकल्प छैन । ज्ञानको अनिश्चितता समक्ष विश्वासको ढिपी शक्तिशाली भएकोले तर्कभन्दा ह्दयको बोलि व्याबहारिक र संतोषदायी ठहर्छ । ह्दयले स्वीकारेको सत्यउपर प्रश्न गर्नु दु:ख निम्त्याउनु हो; नगर्नु अन्धविश्वास र अपरीक्षित विश्वासको अन्धकारमा फस्नु हो । जो मध्यममार्गी होइन ऊ कि फस्छ कि गिर्छ ।
उदाहरणको निम्ति “मानव जगत्” भन्ने यस लेखको शीर्षक लिऊँ । यहाँ संज्ञालाई विशेषणको रूमा प्रयोग गरेर जगत् कस्को हो भन्ने अनुच्चारित प्रश्नको जवाफ दिइएको छ र जुन जवाफ स्वत: बुझिन्छ त्यो पाश्चात्य धर्म र सभ्यताको निर्माण हो । पूर्वेली धारण र विश्वासका आधारमा जगत् मानिसको होइन र हुन पनि सक्दैन किन भने हामी यहाँ दुइ दिनका पाउना हौं । मानिस जगत्को हो जसरी कि अन्य पशुपक्षी र वनस्पती जगत्को हो । यसो हुँदाहुँदै पनि हामी जगत् हाम्रै हो भने जस्तो विश्वास राखेर भाषाको प्रयोग गरिरहेका छौं जुन कुरा अपरीक्षित भएकोले तर्क गर्न बाध्य पनि छौं । र तर्कको निष्कर्शले के बोल्छ भने आफू बाहेकको त्यो आर्को यथार्थ उपर आफ्ना भाषा, विचार र कर्मले परिवर्तन ल्याउन सक्छ भने यसरी ल्याएको परिवर्तन त्यो मानव जगत् हो जसको मानिस स्वयंले संरक्षण गर्न छोडेको दिन ऊभन्दा शक्तिशाली प्रकृतिले आफ्ना कर्मले आफ्नो बनाउँदै लैजान्छिन् । यो जगत् मानिसको हातमा भन्दा प्रकृतिको हातमा बढी सुरक्षित छ ।
तर पनि आफ्नो रचना आफैलाई प्यारो लाग्नु ठीक हो । अनकंटारलाई मनको मसिले रङ्गाएर सौन्दर्य–स्वाद नगुमाइकन सुविधा र सुरक्षा, फुर्सद र विलास, आवश्यकता र संभावनालाई मध्यनजर राखी रच्दै आएको मानव जगत्ले सारमा प्रकृति मेट्ने काम गरेको छ – यस धरतीको प्रकृति र मानिसको आफ्नै पनि प्रकृति । कमसेकम सचेत प्रयास यही नै हो । मानिस जगत्मा रहुञ्जेल यो प्रयास अटुट रहने छ । तर अन्त्यमा सत्य यो छ कि प्रकृति अमिट छ, अपराजित छ र शायद अनन्त पनि छ । यस सत्यको विरुद्ध हास्यास्पद मानव प्रयासले उसको अस्तित्व जति गिज्याइरहे तापनि उसका दुवै व्यक्तिगत र सामूहिक गौरव कर्ममा छन् – त्यो कर्म जसले विनाशको विगुल विरुद्ध नितान्त मानव जगत् निर्माणको कार्य थप्दै जान्छ । स्वत्वको प्रमाण कर्मद्वारा दिने प्रयास गर्नु मानव चेतनाको अन्तिम बल हो । निर्माणविना स्वत्व छैन, स्वत्वविना मानव जगत् छैन ।

भदौ १२, २०६८

अक्षय अक्षर २६ (कात्तिक–पुस २०६८) : १–३ ।

साहित्य : हिजो र आज

पद्म देवकोटा

सन् १९७०को दशकारम्भमा जुन दिन मैले विज्ञानको अध्ययन छाडेर बि.ए.मा साहित्य विषय लिएर पढ्ने निधो गरें, त्यस दिनदेखि मेरा हितैषीहरूले मेरो निर्णयविरुद्ध तर्क सुनाउन थाले — साहित्यले खान दिंदैन, यो फुर्सदको बेलाको मनोरञ्जन हो, अरू विषयभन्दा कम उपयोगी छ, आदि । वास्तवमा मेरा हितैषीहरू बेठीक थिएनन्, तर उनिहरूले साहित्य पढेका भने थिएनन् । उनिहरू साधारण जनताको त्यो समूह थिए जसले कवि तथा साहित्यकारको जीवन देखेसुनेको आधारमा आफ्ना निश्कर्षहरू निकालेका थिए । र वास्तवमै त्यस युगका नेपाली साहित्यकारहरूले आफ्ना कृति उत्पादनका आधारमा जीवन धान्न सम्भव पनि थिएन । यसले गर्दा कुनै पनि जवान मानिसको साहित्यप्रतिको मोहलाई परिवार र समाजले समर्थन गर्न कठीन थियो । बाबु–आमा चाहान्थे कि छोराछोरी आयआर्जनमूलक पेशामा लागुन्; डाक्टर, इन्जिनियर, लयर, व्याङ्कर बनुन्; र केही नलागे सेना वा सरकारको सेवामा जाउन् ।
अनि सन् १९९०को दशकारम्भमा जव मेरा विद्यार्थीहरूलाई मैले सल्लाहा दिनु पर्‍यो, म यसरी बोल्न थालें, “पैसा कमाउने भए अन्त जाऊ । साहित्य नै पढ्ने हो भने मनोरञ्जन मात्र नखोज किनभने मनोरञ्जन नदिने साहित्य पनि पढ्न बाध्य हुने छौ । अनि त्रिभुवन विश्वविद्यालयको मानविकी नामको “कमजोर दिमाग” कहलिएकालाई (किनभने “तेजिला दिमाग” हुनेले विज्ञान पढ्छ भन्ने अन्धविश्वास थियो) भेला गर्ने डिब्बाभित्रको अंग्रेजी साहित्य विभागमा छिरेर प्रतिष्ठा खोज्नु गल्ति हुनेछ है † आजको समाजमा प्रतिष्ठाको निम्ति राजनीति गर, पत्रकार रिजाऊ, चाकरी गर, आफ्नो माफिया तयार गर, तर साहित्यको सोझो विद्यार्थी नबन ।” यसरी मैले सल्लाहा पाएको समय र मैले सल्लाहा दिन थालेको समयको अन्तरालमा साहित्य मनोरञ्जनको विषय मात्रै रहेनछ भन्ने कुरा जनसाधारणले बुझिसकेको थियो । साहित्य रचेर त आजसम्म पनि धन कमाइदैन, तर अध्ययन तथा अध्यापन गरेर यसबाट धेरैले आफ्नो जिविका चलाइरहेका छन् । प्रतिष्ठा भने त्यस बेलादेखिकै प्रदुषित राजनीति र गुन्डागर्दीको वातावरणमा अध्ययन तथा अध्यापन पेशाबाट गुमिसकेको अनुभव थियो ।
आज त्यसको पनि अरू दुई दशक यता आएर हामीले स्वीकार्न बाध्य बनेको तथ्य यो छ कि कुनै पनि पूँजीपति व्यापारिलेभन्दा ह्यारि पटरकी लेखिकाले साहित्यकै सिर्जनाद्वारा उनिहरूले भन्दा बढी धन कमाउन सफल भएकी छन् । यस सफलताको पछाडि यौटा शिक्षित समाज पनि छ जसको पुस्तक पढ्ने संस्कृति दैनिक जीवनको यथार्थ भइसकेको छ । यो शिक्षित समाजले पढ्छ र पढेको कुरालाई लिएर प्रतिक्रिया जनाउँछ । सो गर्ने क्रममा चित्त नबुझेका धारणाउपर व्यक्तिगत आक्षेप नलगाईकन तार्कीक प्रतिवाद गर्छ । यस प्रवृत्तिले गर्दा पनि शिक्षित समाजमा कृतिको लोकप्रियता उत्कृष्ट साहित्यको एउटा उचित मापदण्ड बन्न सकेको हो, जुन लोकप्रियता कम शिक्षित समाजमा त्यत्तिकै उचित मापदण्ड नभईदिन सक्छ । बरु यस्ता कम शिक्षित समाजमा कृतिभन्दा लेखक अर्थात् विचारभन्दा व्यक्ति महान हुने अभियानमा सफल विज्ञापनले ठूला भूमिका खेलेका उदाहरण पाइन्छन् । बुझ्नेका लागि विज्ञापन केवल त्यो झुठ हो जसले आर्थिक जगत्मा सफलतालाई नाराका खुट्टमा उभ्याउन निरन्तर अभियान चलाइरहन्छ ।
शिक्षित र कम शिक्षित अवस्थाका भेद विभिन्न छन् । रोमान्टिक युगमा शिक्षित समाजको प्रतिनिधित्व गर्दै पत्रिका र विज्ञापनको तत्कालीन आधुनिकता तथा औद्योगिकरणका विरोधमा “रस्टिक” अर्थात् गाऊँ र काँठमा छरिएका मानिसहरूको पक्षधारी बन्दै जनताको बारे जनताकै भाषामा साहित्य लेख्न कर्मनिष्ठ वर्डस्र्वथले रुसोको सत्यदर्शनबाट प्रभावित भएर “अन्तर्दृष्टि” वा ह्दयमा प्रकृतिको सत् र सौन्दर्य फेला पारेका थिए — ती रुसो जसले भनेथे कि धेरै पढ्नाले आडम्बरी अज्ञानीहरूको समाजमा संख्या बढ्छ किन भने ज्ञान पुस्तकमा भन्दा वाह्य संसारमा छ । तर आजको संसार र आजको यथार्थ हिजोकोभन्दा फरक निश्चयनै छ । रोमान्टिक (र प्रत्यक्ष) यथार्थको विपरित आज यौटा यस्तो अतियथार्थ खडा भइसकेको छ जसलाई हामी पर्दाको विश्वमा प्रतीयमान यथार्थ पनि भन्ने गर्छौं । यस यथार्थमा आजका टिभि, मोबाइल, कम्प्युटर, भिडियो र डिजिटल क्यामरा चलाउन जान्ने सबै जना मुग्ध छौं । यस्तो आभासी यथार्थले हाम्रो स्वीकृति पाएर वा नपाएर हाम्रो ईन्द्रियगोचर विश्वकै ज्ञान सम्पादन गरिरहेको छ । अनि हामी यस्तै सम्पादित विश्वलाई यथार्थ मानेर खास यथार्थबाट टाढिंदै छौं । यस विन्दुमा आएर हामीले रुसोको तजभ mष्कगकभ या दययपक ष्क तजभ मभबतज या कयगलम भिबचलष्लन अर्थात् पुस्तकको दुरुपयोग सही शिक्षाको निधन हो भन्ने उक्तिलाई पुनर्मूल्याङ्कन गर्दै पर्दाको यथार्थ एक प्रकारको ज्ञान र अनुभव दुवैको महत्वपूर्ण स्रोत हो भनेर स्वीकार्नु पर्ने हुन गइसकेको छ । अर्थात् ज्ञानको स्रोत विश्वको वास्तविक यथार्थ मात्र नभई पर्दाविश्वको प्रतीयमान यथार्थ समेत हुन गएको अवस्थामा शिक्षा प्रकृतितर्फ वा वाह्य जगत्तर्फ फर्किनु पर्ला कि मुद्रित पुस्तकपछि देखापरेको पर्दाको प्रतीयमान यथार्थद्वारा पनि खारिनु पर्ला भन्ने प्रश्न गंभीर छ । वास्तविक यथार्थ र प्रतीयमान यथार्थको बीचमा रुमल्लिएको मानव चेतनालाई विवेकको निर्देशन आवश्यक छ । एक्काइसौं शताद्वीका धेरै बालबालिका प्रतीयमान यथार्थमै प्लेटोको गुफामा झैं रमाउन थालिसकेका छन् ।
उहिले एस.एल.सी.को पाठ्यक्रममा “लुसी ग्रे”मा कविले सरल र खुला ह्दयमा प्रकृतिले सहजै ज्ञान भर्छिन् भन्ने शिक्षा दिएका छन् भनेर परीक्षा उतीर्ण भएका साहित्यका विद्यार्थीलाई आजको समाज र सन्दर्भले नयाँ चुनौती दिंदै विवेकको सफल प्रयोग शिक्षाको एउटा लक्ष भएको सत्य स्थापित गरेको छ । विवेकको कार्य प्रत्यक्ष र आभासी यथार्थ दूध र पानी छुट्टाएझैं छुट्टाउनु हो । झुठ र सत्य छुट्टाउनु हो । अनि विवेकको कार्य भाषाबाट उत्पन्न भ्रमात्मक र वास्तविक सत्यको स्पष्ट निक्र्यौल गर्नु पनि हो । “मैले काग उडेको देखें” र “मैले भैंसी उडेको देखें” जस्ता आफूलाई बोलिबचनमा, छापामा, पर्दाको विश्वमा र जताततै घेरेर बसेका दैनिक भाषागत चमत्कारलाई अविवेकी पठन वा श्रवणले सत्यस्वरूप ग्रहण गरिरहेको हुन्छ भने विवेकले यौटामा मात्र सत्यको वा विश्वसनियताको संभावना देख्छ । तर विवेकको अभावमा कम शिक्षित जमातले “म नेपाललाई दुई वर्षमा स्वीजरल्याण्ड बनाइदिन्छु” भन्ने जादूगर राजनीतिज्ञको अविवेकी अनूयायी बन्न मात्र जानेको हुन्छ । अथावा, स्वार्थको निम्ति विवेक त्यागेको हुन्छ ।
यी सब कुराले साहित्यसँग कस्तो सम्बन्ध राख्छन् त ? साधारणतय चेतनाको बाह्य जगत्सँगको टक्करारबाट उठेका र लिखित भाषाको माध्यमबाट व्यक्त गरिएका नीजि प्रतिक्रिया साहित्य मान्न सकिन्छ । कुनै पनि रचनामा अभिव्यक्त प्रतिक्रिया स्थान र समय सापेक्षित छँदैछ । यसले गर्दा आजको दु:खदायी अशन्तोषजनक यथार्थ हिजोको आदर्श संसार र भोलिको अपेक्षित आदर्श संसारको बीचमा रहेर मानव जीवनको यथार्थलाई रामराज्यको सम्झनादेखि रामराज्यको सपनासम्म तन्काइदिएको छ । मानव अवस्था यही हो जहाँबाट घामछायाको अनुभवलाई गाउने प्रयासमात्र नगरेर मानिसले आस्थादेखि अनास्थासम्म हल्लिंदै आफ्नो चेतनाको ठोस विश्वसँगको टक्करावटलाई गंभीर अभिव्यक्ति दिने प्रयास गरिरहेको छ । निश्चित मृत्युको समक्ष आस्था मलम हो भने अनास्थाले मानव गौरव र इच्छा–शक्तिको गाथा गाउन छोडेको दिन आत्महत्या स्वीकार्नु बाहेक अस्तित्ववादी विकल्प रहँदैन ।
त्यसैले साहित्य मनोरञ्जनभन्दा बढी हाम्रो आफू र आफ्नो जीवनजगत्, आफ्नो परिवेश, समाज, सभ्यता, संस्कार, इतिहास, र संस्कृति बुझ्ने चेष्टाको अतिरिक्त यी सबलाई अर्थपूर्ण बनाउने प्रयास समेत हो । संस्कृति र इतिहास छैन भने समाजमा कुनै मूल्य र मान्यता नै बाँकी हुँदैन । यस्ता मूल्य र मान्यतालाई ह्दयको संवेदनशीलतामा अटाएर जोगाइरहने अमूल्य माध्यम साहित्य हो ।
अनि आजको साहित्यले परंपरगत शास्त्रीय सीमाना उल्लङ्घन गरिसकेको यथार्थ पनि बिर्सिनु हुँदैन । कुनै पनि ज्ञानलेझैं यसले पनि शक्तिको कुरुक्षेत्रमा परिभाषाका, दृष्टिकोणका, सिर्जित सत्यका जस्तै अन्य अनेकौं कुराका आधारमा विभिन्न दार्शनिक, समाजशास्त्रिय, सांस्कृतिक, आदि स्थानमा नीजित्व स्थापित गर्दै आउन थालेको छ । उदाहरणको निम्ति हिजोको दर्शनशास्त्र आजका साहित्यका सिद्धान्तहरूमा परिणत हुँदै सिङ्गो समालोचना नै जीवनजगत बुझ्ने साहित्यिक अभियानमा परिणत भइसकेको अवस्था छ । यसै सिलसिलामा पाश्चात्य जगत्मा करीव सन् १९६०–१९९० को बीचमा साहित्यले आफ्नो क्षेत्र फैलाउने क्रममा क्रमश: “सांस्कृतिक अध्ययन”मा रूपान्तरित भयो ।
त्यसैले एकातिर साहित्यले मनोरञ्जन दिन्छ भन्ने कुरा बेठीक होइन, तर आनन्दका वस्तु र कर्मलाई सामाजिक र सांस्कृतिक परिवेशमा राखेर चिन्तनलाई र यसकै माध्यमबाट समकालीन दर्शनलाई समेत समेट्दै पाश्चात्य जगत्ले सन् १९६० को दशकमा “साहित्य”को अझ व्यापक फैलावट खोज्दै नारी साहित्य, लोकप्रिय साहित्य र जनताको साहित्यको माग राख्दै आएको हो । यसले साहित्य समालोचना र राजनीतिलाई अझ निकट ल्याएर माक्र्सवादलाई थप पुष्ठी गरेको छ । सन् १९७० को दशकमा पहिले साहित्य नभनिने पाठहरू पनि साहित्य कहलिन थाले । सन् १९८० को दशकमा साहित्यको नयाँ नामाकरण भयो र यो सांस्कृतिक अध्ययन कहलिन थाल्यो । अनि यसै गरी क्रमश: साहित्य पढाउने कुरा नभएर अध्ययन गरिने पाठमा परिवर्तित भयो, जुन पाठ लिखित अक्षर मात्र नरहेर लेक मिशिगनका किनारमा लामबद्ध उभिएका गगनचुम्बि भवनहरू, साम्राज्यबाट स्वतन्त्रताप्राप्त भारतेलीले भीरेका टाई र सुट, र रानीपोखरीको आकाशे पुलबाट देखिने व्यस्त सडकको भाग पनि बन्न सक्यो ।
यस सन्दर्भमा साहित्य अनुभवभित्रको विश्वप्रति सचेत चिन्तन तथा प्रतिक्रिया बन्दो छ भने यो अध्ययन गर्न नालायकको विषय ठान्नु हाम्रा भौतिक आवश्यकतालाई सर्वश्रेष्ठ मान्नु हुन जान्छ । कल्पना, उत्सुकता र बौद्धिकताका अभावमा मानव परिचय यौन, खाना र वस्त्रको तहमा ओर्लिएको समाजलाई लाखौं प्रवीण वैज्ञानिकले जोगाउन सक्ने छैनन् भन्ने मान्यता साहित्यले राखेको छ ।

आषाढ १२, २०६७
मैतीदेवी
चारु मित्र चौतारी स्मारिका २०६७, चावहिल, पृष्ठ ६१-६३