Thursday, March 15, 2012

केन्द्रीय अंग्रेजी विभागको आगो

पद्मप्रसाद देवकोटा

    बुधवार असार १९, २०५९ का दिन एम.ए. अंग्रेजी प्रथम वर्षको परीक्षाफलबाट असन्तुष्ट विद्यार्थी समूहले त्रिभुवन विश्वविद्यालयको केन्द्रीय अंग्रेजी विभाग, कीर्तीपूरमा तोडफोड गरी आगो समेत लगाए । त्यस पछि उनिहरुले त्रि.वि.वि.का हाकीमसमक्ष प्रकाशित नतिजामा पुनर्विचार गरिदिन आग्रह गर्दै अन्य कतिपय मध्ये पठनपाठन सुचारु हुनु पर्ने र विभागमा प्राध्यापकले विद्यार्थीको पढाइमा बाधा पुग्ने गरी बाहिर अध्यापन गर्न नपाउने मागहरु राखे (कान्तिपुर असार २१, २०५९) । यी बाहेक असार २० को विद्यार्थीको "अपिल" अनुशार "शिक्षक शिक्षीकाहरुले कक्षाकोठामा देखाउँदै आएको अहँ, तथा पूर्वाग्रही भनाईको वारेमा स्पष्टीकरण दिनुपर्ने" माग पनि छ । मलाई यस तेस्रो मागको अर्थ खुलेको छैन । त्यसैले म यसको बारेमा चर्चा गर्न असमर्थ छु । छोटकरीमा यिनै विद्यार्थीहरुको विज्ञप्तिको आधारमा उनिहरुको प्रमुख गुनासो थियो, केन्द्रीय अंग्रेजी विभागका शिक्षकहरुले आई.ए.सि.ई.आर.मा पैसा कमाउन गएर विभागका विद्यार्थीहरुलाई "सुनियोजीत षडयन्त्र" गर्दै फेल गराएर एम.फिल.मा भर्ना गराउने उद्देश राखेका हुन् ।
    जहाँसम्म प्राध्यापकहरुको कुरा आउँछ, विद्यार्थीले माग राख्ने क्रममा (मैले नबुझेको तेस्रो आरोप बाहेक) विभागलाई दुइवटा मुख्य आरोप लगाएका छन् । यी दुवै आरोपहरुका जवाफ कक्षामा पढ्न आइरहने विद्यार्थीहरुलाई नै थाहा छ । विभागको सुचारु पठन पाठनको पुष्टी गर्दै विभागिय प्रमुख स्वयंले असार २७, २०५९ को कान्तिपुरलाई "विभागका शिक्षक वर्गको उत्तरदायित्व र जिम्मेवारीमा एकरत्ती पनि आशंका गर्न नमिल्ने" बताउदै भन्नु भएको छ, "विद्यार्थीको पढाइमा बाधा गरेर एकजना शिक्षक पनि बाहिरी काममा लागेका छैनन् ।" त्रि.वि.वि.का उपकुलपतिले असार २६ गतेको बुधबारले "विश्वविद्यालयका प्राध्यापकहरुले बाहिर पढाउने गरेकोले परीक्षाफल विग्रेको विद्यार्थीको आरोप छ नि?" भनेर सोधेको प्रश्नको जवाफ यसरी दिनु भएको छ, "त्यो झुट्ठा कुरा हो । पढ्ने बेलामा नपढ्ने अनि अरुलाई आरोप लगाउने? यहाँको कुनै प्राध्यापकले पढाई बिगार्ने गरी बाहिर पढाउनु भएको छैन । यहाँ क्लास नभएको बेला बाहिर पढाउनु स्वाभाविक हो ।" यसको लगत्तै पछि अमरराज जोशी आइ.ए.सि.ई.आर.को प्रिन्सिपल भएर काम गरेको कुरा उठेको छ । तर जोशीले एक वर्षे वेतलवी विदा लिएर यस नीजि संस्थामा प्रिन्सिपल बन्नु भएको तथ्यप्रति भने आरोप लगाउनेहरु अनभिज्ञ रहेको कुरा स्वयंसिद्ध छ ।
    विभिन्न निकायहरुबाट केन्द्रीय अंग्रेजी विभागमा भएको तोडफोड र आगजनीको न्यायोचित निन्दा र भत्र्सनाहरु पत्रपत्रीकाहरुमा छापिदै पनि आएका छन् । २०५९ असार २१ गतेको कान्तिपुरले आफ्नो सम्पादकीयमा यस्तो व्यबहारको घोर निन्दा गर्‍यो । त्यस पछि नेपाल विद्यार्थी संघ र अनेरास्ववियुले तथा प्राध्यपक संघले पनि यस्तो क्रियाकलापको निन्दा र भत्र्सना गरे । असार २६ गते विभागले आफ्नो वक्तव्य मार्फत यस आपराधिक कार्यको भत्र्सना गर्दै दोषीमाथि कारवाहीको माग गर्‍यो । विभागमा आगो लगाउने काम अपराध हो भन्ने कुरामा कसैको दुइ मत भएन, तर अपराधिलाई सजाय दिने कुरा भने आजसम्म पनि विरालोको घॉटीमा घण्टी झुण्डाउने कथा भएको छ । यसको प्रमुख कारण यस देशको प्रदुषित राजनैतिक अवस्था हो जसले देशको न्यायपालिका असक्षम र दुर्बल तुल्याएको छ भन्ने कुरामा म विश्वस्त छु ।
    एकातिर यसरी सवैतिरबाट यस आपराधिक कार्यको घोर भत्र्सना भएको छ भने सम्बन्धित धेरैले केन्द्रीय अंग्रेजी विभागका शिक्षक तथा विद्यार्थी दुवैको शैक्षिक अनुष्ठानप्रति विवश भएर प्रश्न उठाउन बाध्य भएका छन् । एकातिर विद्यार्थीले शिक्षकलाई विभिन्न गलत आरोप समेत लगाएर वक्तव्यहरु प्रकाशमा ल्याएका छन् भने अर्कोतिर शिक्षकहरु पनि अगिल्लो दिनसम्म आफूले कक्षामा पढाइरहेका विद्यार्थीहरुबाट यस्तो फजुल र अप्रत्यासित घटना घटेकोमा दुखी र स्तब्ध छन् । भौतिक संरचना खाग भएकोले भन्दा विशेषज्ञ बन्ने तहका विद्यार्थीको अविवेकी आचरणले उनिहरुको मनमा अझ ठूलो चोट लगाएको छ । उनिहरु आफैंसँग प्रश्न गर्दैछन्, "यस्तो सुनियोजित तवरले विभागका केही शिक्षकहरुलाई मात्रै छानेर पीत पत्रकारीता मार्फत समेत किन चरीत्र हत्या गरिंदै छ ? यसरी यौटै विभागभित्र कोही देवता र देवी कहलिने र कोही व्यापारी प्राध्यापक भनी चिनिन जाने वातावरणको सिर्जना कहाँबाट भयो ?" यसको जवाफ अत्यन्तै आवस्यक छ ।
    यो प्रश्न यसै उठेको छैन । विद्यार्थीको प्रेस विज्ञप्तिको भाषा हेरौं, "हामीले भन्दै आएको एम.फिल. कलेज जहाँ जुन सुकै विषयमा स्नातक गरेको भए पनि अंग्रेजीमा एम.ए. गर्न पाउने व्यवस्था जुन यस त्रिभुवन विश्वविद्यालयका ऐनको खिलाफमाछ शिक्षकहरुको त्यस प्रतिको अत्याधिक लगावका कारण दूरावस्थामा पुगेको यस अंग्रेजी केन्द्रीय विभागको शैक्षिक स्थितिको विरोध गर्ने विभागिय प्रमुख एवं शिक्षाविद प्रा.डा. अभि सुवेदी स्वयं निरिह भई टुलुटुलु हेरेर बस्नु हामी सवैका लागि दुर्भाग्यपूर्ण कुरा हो ।"  कुनै पनि नयाँ प्राज्ञिक वा संरचनात्मक कार्यको शुरुमा विरोध आउनु स्वभाविक हो । केही वर्ष अगाडि केन्द्रीय अंग्रेजी विभागले एम.फिल. प्रोग्राम संचालन गर्न मानविकी डीन कार्यालयमा निवेदन हाल्दा यौटा मात्र विभागमा एम.फिल. खोल्न नदिने कुरा भएको थियो र आजसम्म अरु कुनै विभाग यस्तो प्रोग्राम खोल्न तयार छैनन् । त्रि.वि.वि.ले एम.फिल खोल्न मानेको भए आज आएर विभागीय प्रमुख निरीह भई टुलुटुलु हेर्न बाध्य हुने थिएनन् होला ।
    यसै गरी नेपाल अमेरीका इन्टरडिसिप्लिनरी स्टडिज खोल्ने सन्दर्भमा लामो मानसिक यातना पश्चात मैले मानविकीका डीन प्रा.डा. त्रिरत्न मानन्धरज्यूलाई यो प्रोग्राम खोल्न नपाए अन्यत्र लगेर खोलिने छ भनेर धम्काउन परेको थियो । यस्ता प्राज्ञिक क्षेत्रका मानसिक यातना हामीले अरु पनि भोगी आएका छौं । कसको निम्ति ? विद्यार्थीहरुले विभागले दिएको एम.ए.ले भन्दा बढी ज्ञान हासिल गर्ने अवशर पाउन भनेर । प्राज्ञिक क्रियाकलापको विरोध हामीलाई सँधै असह्यनै हुनेछ ।
परीक्षाफलबाट असंतुष्ट विद्यार्थीलाई धेरै कुरा बुझाउन पर्ने स्थितिमा विभागीय प्रमुख अभि सुवेदीजीले यौटा कुरा नभन्नु भएको भए राम्रो हुने थियो । उहाँले परीक्षा बल्खुले हेर्छ, विभागको यसमा कुनै हात हुँदैन भन्नु भएको कुरा अखबारमा पढदा सवैको जानकारीको निम्ति त्रि.वि.वि.को नियमको चर्चा गर्न मन लाग्यो । यस नियम अनुशार कुनकुन शिक्षकलाई प्रश्नपत्र बनाउन दिने, कसलाई प्रश्नपत्रको मोडरेशन बोर्डमा राख्ने, कसलाई कापि जाच्न दिने, कसलाई स्क्रूटिनी बोर्डमा राख्ने जस्ता कुरा विभागीय प्रमुखले बल्खुस्थित परीक्षा नियन्त्रकको कार्यालयलाई शिफारीस गर्ने हो । त्यस कार्यालयले विभागीय प्रमुखको शिफारीसमा शिक्षकहरुलाई परीक्षा सम्बन्धि विभिन्न काममा नियुक्ति दिन वा नदिन सक्छ । शिफरीसलाई नियुक्ति मान्न मिल्दैन । यसैले पनि विद्यार्थीको जाँचमा विभागको हातै हुँदैन भन्नु पनि सरासर गल्ती ठहर्छ । बरु उहाँले आफूले परीक्षाको काम विभागको तर्फबाट राम्ररी हेरेको र यहाँ ूसुनियोजित षडयन्त्रू को सम्भावना नरहेको बताउन सक्नु पर्दथ्यो ।
तर हामी विद्यार्थीले भन्दै हिंडेका कुराहरुमा विश्वास गरेर विभागीय प्रमुख अभि सुवेदीजीको प्राज्ञिक प्रतिभा, प्रशासनिक दक्षता र नैतिक गरिमा उपर तर्कशून्य नजर उठाउन पनि चाहादैनौ । विद्यार्थीहरु त भन्छन् नै, उहाँले उनीहरुलाई जाँचको नतीजा हुनु भन्दा अगाडिदेखिनै "यसपाली तिमीहरुको कापि गलत शिक्षकहरुकहाँ गएको छ," "यसपाली तिमीहरुलाई गिनी पिग बनाइएको छ, तिमीहरु धेरै फेल हुन्छौ," "यसपाली तिमीहरु धेरै फेल भएका छौ," र "मलाई साथीहरुले धोका दिए," इत्यादि । उहाँले विद्यार्थीहरुसँग यस्ता भ्रम उत्पन्न गराउने कुरा अवश्य गर्नु भएन भन्ने विश्वास गर्न चाहान्छौ । तर उहाँले विभागको सहकर्मी श्रीमति गीता खड्का जसले यस वर्षको कापि जाच्नु भएको थिएन उहाँलाई विद्यार्थीले नम्बर थोरै दिएर फेल गराएको आरोप लगाउँदा पनि "गीताले कापि जाचेको छैन" नभनिदिंदा कताकता आवश्यक र अनावश्यक शव्दहरुको भूमरीमा उहाँ हराउनु भएको त होइन भन्ने पनि लाग्दछ ।
    हो, गत सालदेखि विद्यार्थीको चापको कारणले केन्द्रीय अंग्ेरजी विभागले विभिन्न क्याम्पसमा अंग्रेजी एम.ए. तहमा पनि पढाउने शिक्षकहरुलाई कापि जाच्न तालिम दिएर उनीहरुलाई पनि एम.ए. को कापि परीक्षणमा संलग्न गराएको हो । नत्र त परीक्षकको खतरानक कमी भइसकेको थियो । यस पालिको विद्यार्थीको विज्ञप्तिमा विभागले आफूले लिन सक्ने भन्दा बढी भर्ना गरेको भनी आरोप लगाएको छ । हुन पनि २०५८ सालको प्रथम वर्षमा ४६७ विद्यार्थी र २०५९ को भर्नामा लगभग ६७० विद्यार्थी भर्ना लिइएको छ । यसको दुइवटा कारण छन् । पहिलो हो, ज्यान कि शिक्षा भन्ने विद्यार्थीलाई विभागीय प्रमुखले शिक्षा दिन चाहनु । दोस्रो कुरा हो, अगाडि पनि विभागले अनियन्त्रित संख्यामा विद्यार्थी भर्ना रोक्ने प्रयास गर्दा विद्यार्थी यूनियनले आपत्ति जनाएर पढ्न चाहाने जतिलाई पढाउन पर्छ भन्ने जिद्दी गर्नु जसको नतीजा स्वरुप विभागका सवै प्राध्यापकले राजीनामा दिएका थिए । यसपालि त हामीले उपकुलपतिज्यूसँग विद्यार्थी संख्याको कोटा निर्धारण होस् भनी माग पनि राखिसकेका छौं ।
    मेरो नीजि अनुभवमा केन्द्रीय अंग्रेजी विभागका संपूर्ण शिक्षक साथीहरु प्राज्ञिक उत्कर्षणको निम्ति दिलोज्यान कर्मठ र निष्ठावान हुनुहुन्छ । प्राज्ञिक कुशलता र प्रशासनिक शिल्प बराबर डाक्टर ज्याकल र मिष्टर हाइड जस्ता विभाजनमा पर्दछन् । सवै प्राज्ञिक व्यक्तित्वहरुको अभिव्यक्ति स्तरको यौटै उँचाई हुँदैन । प्राज्ञिक यात्रामा कोही अगाडि र कोही पछाडि भइहाल्दछन् । तर असफलताले जन्माएको आक्रोश सेलाए पछि विद्यार्थीहरुले पनि पक्कै बुझ्ने छन् कि गुरुहरुको उनीहरुप्रतिको भावना असंख्य सकारात्मक, न्यानो र मीठासपूर्ण थियो । आसा गरौं, असमझको बदली क्षण फारेर फेरी पनि घाम लाग्ने छ ।
    र अन्त्यमा साहित्यको विद्यार्थीको नाताले मैले नबुझेको यौटा प्रश्न राखिहालौं । के कुनै प्राध्यापक जो आजीवन धन र ख्यातिको वेवास्ता गर्दै विश्वविद्यालयको यौटा सानो विभागमा प्राज्ञिक उत्कर्षणको लागि दिलोज्यान प्रयत्नरत छ, जसको एक्लो प्रयासले विभागमा पुस्तकालय बन्यो, कम्प्यूटर, भिडियो, क्यामरा, टेलिभिजन, डेक, इन्टर्नेट र फोटोकपि मेशिनहरु आए, जसले विभाग भित्र मात्र नभएर देशभरीका क्याम्पसहरुमा तालीम दिन विशेषज्ञहरुको टोली लिएर हजारौं पटक ओहोर दोहोर गर्‍यो, जसले नेपाल भित्र अंग्रेजी शिक्षामा पढाई हुने संपूर्ण पाठ्क्रमलाई समकालीन, उपयोगी र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको बनायो, जसको सल्लाहा विभिन्न शिक्षण संस्थाहरुलाई निरन्तर आवश्यक भइरहेछ, जो आज पनि अमेरीका तथा एशियाका विभिन्न वरीष्ठ प्राध्यपकहरुसँग मिलेर विश्वमै प्रथम बार परिकल्पित पुस्तकको सम्पादन मण्डलमा नेपालको नेतृत्व गर्दै कार्यरत छ, जसको प्राज्ञिक क्षमताको कदर विश्वकै ख्यातिप्राप्त विव्दानहरुबाट भएको छ, त्यो व्यक्ति आज नेपालमै "व्यापारी प्राध्यापक"को सूचिमा गनिनु गन्धे मानसिक परंपरा चिरायु रहेको प्रमाण हो कि होइन ? यो हाम्रो दुर्भाग्य हो कि राम्रो काम गर्ने अनेकौंले झैं प्रा.डा. श्रीधर लोहनीज्यूले पनि बराबर यस्ता विवेकहीन "कदर" पाउनु भएको छ ।
    कहीले काहीँ ता मन उल्टो बहँदो रहेछ । विदेशमा बस्ने अवशर एक पटक मात्र आएन । पैसा कमाउने अवशरहरु अझै प्रशस्त छन् । पत्रकार किन्न सके, पुरष्कार किन्न सके, पद किन्न सके, हामीलाई नपुग्ने के छ र ? तर साहित्य पढेर संवेदना चर्कियो मात्र, मानिस हुन छाड्न सकिएन । नैतिक चेतनाले आदर्शप्रति उन्मुख राखिराख्यो । यसैले त युग सुहाँउदो बन्न सकिएन । हामी बिकेनौं किनभने आफूलाई बेच्न चाहेनौं । यसमै हाम्रो गौरव छ ।

कान्तिपुर दैनिक बुधबार साउन १५, २०५९ (जुलाई ३१, २००२) मा छापिएको ।

Monday, March 5, 2012

एक्लो चिन्तन

पद्म देवकोटा

भीडमा मिसिन नचाहानु कायरता होइन, प्रवृत्ती हो । भीडले व्यक्ति भन्दैन; व्यक्ति भीडमा सजिलै हराउँछ । भीडले समूहको बलमा मूल्य, मान्यता, विवेक, तर्क, लाज सबै हराउँछ किनभने भीडको अन्तस्करण हुँदैन । भीडले लिएको निर्णय जिम्माविहीन र तत्कालै कार्यान्वयन हुने खालको हुन्छ । यसलाई न कानुनको आवश्यकता छ, न त्रास । भीड सजिलै उत्तेजित भइदिन्छ, यसको प्रत्येक दावी समूहको दवाबले सत्य नै कहलिन्छ, यसको आचरण सभ्यता–निर्मित कानुनभन्दा सँधै माथि रहिदिन्छ । भीडको नेताले सेतोलाई कालो हो भनेर दावी गर्यो भने भीडले हो भनिदिन्छ – उसले मन्चमा उभिएर फलाकेका मूर्ख कुराहरू सुनेर यौटाले ताली पिटेपछि भीडको अनुकरणात्मक आदतले ताली पिट्छ – बुझेर होइन कि विनासोच मानव कार्यको सहज र प्राकृतिक अनुकरणमा आदति समर्थन स्वरूप । भीड संख्यामा मात्र छैन, त्यस संख्याको स्वभाव र प्रवृत्तीमा छ ।
भीडको नेतृत्वबाट मुक्ति पाएर अरूले गर्दै आएका कुरा नगर्न सार्है कठीन छ । घुस नखान र नखुवाउन, झुठ नबोल्न, आर्काको मालसामान नचलाउन र यस्तै गलत आचरणबाट अलग्ग रहन यस कारणले कठीन छ कि हामी भीडले गरेको कुरालाई नसोचिकनै समर्थन गरिरहेका हुन्छौं । भीडको समर्थन हाम्रो विचारशून्यताको सबैभन्दा प्रष्ट द्योतक हो । हामी भीडमा आफ्नो विवेक हराउँछौं, अन्तस्करण हराउँछौं, ह्दयनै पनि हराउँछौं । पानीमा घोलिएको चिनीको दाना जस्तो हामी भीडमा भीड बन्छौं । त्यसले जे सोच्छ, त्यही सोच्छौं; त्यसले जे गर्छ, त्यही गर्छौं ।
अनि एकान्तमा हामीले हाम्रो आचरण र सोचका बाह्य समर्थन नपाएपछि आफ्नै आत्मासँग कुराकानी गर्ने फुर्सद पाएर बस्दा हजारौँ प्रश्नका तीखा चुच्चाले बिझाएर जो छट्पटाउँछ त्यो जिउँदो मानिस हो । अरू त मरिसके किन कि भीडको आचरणमा भीरबाट सामूहिक आत्महत्यामा हाम्फाल्ने भेंडा जस्तै त्यो व्यक्ति अब व्यक्ति छैन जसको न विवेक छ, न अन्तस्करण, न ह्दय । भीडको आदेश पालना गरेर कुनै आर्को व्यक्तिलाई निर्घात कुट्ने हातले अब आफ्नो बच्चाको गाला कसरी मुसार्ला ? भीडले दिएको आदेश अनुशार आर्को व्यक्तिलाई सक्दो पीडा दिएर मार्ने ह्दयले अब आफ्नो परिवारलाई कसरी प्रेम गर्छु भन्न सक्ला ? भीडको आचरण अपनाइसकेको व्यक्तिले न आफूबाट न अरूबाट सभ्य र शिष्ठ आचरणको संभावना देख्छ । भीडमा विलाउनु मानवता गुमाउनु हो ।
समाज भीडभन्दा फरक कुरा हो । समाज सामूहिक नैतिक आचरण र सभ्यताको निम्ति सोचमा डुब्न सक्छ । संवेगभन्दा छलफल, तर्क, सोच र सतर्कताकासाथ समझदार निष्कर्शमा पुगेर सामूहिक हितको चिन्तन गर्छ । भीडमा व्यक्ति नाश हुन्छ भने समाजमा व्यक्ति खारिन्छ र उसको व्यक्तित्वको विकाश हुन्छ । समाजले व्यक्तिलाई पथनिर्देशन गरिरहेको हुन्छ जसरी कि व्यक्तिले समाजलाई सभ्यता जोगाउन आग्रह र सहायता गरिरहेको हुन्छ ।
तरै पनि व्यक्तिको पूर्णता चम्किन समाज मात्रले पुग्दैन, एकान्त पनि चाहिन्छ । समाज त्यो बाहिरी आधारमात्र हो जसको समर्थनले व्यक्तिको सोच र व्यबहारलाई कुनै दिशातर्फ प्रोत्साहन गर्छ । व्यक्ति छरिन चाहान्छ, समाजले उसलाई एकत्रित हुन सिकाउँछ । व्यक्ति पोखिएर वरीपरी बग्न चाहान्छ, समाजले उसलाई एकै ठाउँमा संकलित भएर गहिरिन सिकाउँछ । व्यक्ति उड्न चाहान्छ, समाजले उसलाई सामूहिक हितका लागि धर्तीमा नै उभिन सिकाउँछ । व्यक्ति अनन्त संभावनालाई केलाएर सबै प्रकारका अनुभव स्वीकार्न चाहान्छ । उसकालागि जीवन अनुभूतिको लहर हो, ताँती हो, जसको लामबद्धतामा विभिन्नता, फरक स्वाद, नयाँ मिठास, अनौठो र अप्रत्यासित रम्रम् जति प्रचुर छ जिउनुको अर्थ उति चर्किएको हुन्छ । व्यक्ति बाँच्न चाहान्छ र बाँच्नु भनेको नदीझैं बग्नु हो, बादलझैं बाक्लिनु र पातलिनु हो, हावाझैं तरङ्गिनु हो । व्यक्ति बाँधिन चाहाँदैन; उसको लागि बन्धन मृत्यु हो, स्वतन्त्रता जीवन हो । ऊ बोल्न चाहान्छ, हिड्न चाहान्छ, सुत्न चाहान्छ, नयाँ बिहानीमा लामो र मिठो स्वास फेर्दै आँखा खोल्न चाहान्छ, परिवारको प्रेममा रमाउन चाहान्छ, सुरक्षा चाहान्छ, अभय चाहान्छ, विश्व डुल्ने स्वतन्त्रता र अवसर, सुविधा र मिठास चाहान्छ । समाज उसलाई सँधै अरू अलिकति त्याग गर्न प्रोत्साहन गरिरहन्छ, उसको प्रवाहको दुइतिर किनारा बाँधेरै राख्न चाहान्छ । तर जब समाज उसको प्रवाहमा बाधा बन्न थाल्छ व्यक्तिले त्यस समाजलाई नै त्यागिदिन्छ र आर्कै विश्वमा छाँगा झरिदिन्छ किनभने उसको जिउने जन्मसिद्ध अधिकारको विरुद्ध ठडिएका सारा बाधक तत्त्वहरू नकार्नु वा भत्काएर अगाडि बढ्नु उसको नदी–स्वभाव हो । उसलाई डाँडा र मैदानका निर्जन र प्राकृत रफ्तार प्यारो लाग्छ ।
समाजको काम व्यक्तिको जीवनमा बाधा ठडाउनु होइन । लेनदेनको क्रममा समाजले व्यक्तिलाई स्वतन्त्रता र मानव अधिकार देओस्, व्यक्तिले समाजलाई आफ्ना भावनाका खुश्वु दिन्छ । समाजले व्यक्तिलाई अन्न, कपडा र वास देओस्, व्यक्तिले समाजलाई आफ्नो सच्चा परिश्रम दिन्छ । समाजले व्यक्तिलाई अवसार देओस्, व्यक्तिले समाजलाई आफ्नो क्षमता अनुसारको देन दिन्छ । तर जब लेनदेन एकतर्फी हुन खोज्छ, जब समाज र त्यसले सिर्जिएको राज्यव्यवस्थाले व्यक्तिको शोषण गर्दै उसलाई न हिंड्न सडक, न पढ्न विजुली, न पिउन पानी, न खान अन्न दिन्छ, तव व्यक्तिले पनि यस्तो समाजलाई त्यागेर विदेशिन्छ अथवा सशस्त्र अमानवताको मार्ग अपनाउँछ । जब राज्यको करले व्यक्तिको ढुकुटीमा छाम्छाम् छुम्छुम् गर्छ र त्यहाँबाट उठाएको सम्पतिले सुविधा दिन चाहाँदैन वा सक्दैन, त्यो दिउँसैको डँकैति हो । जब शिल्प, शिक्षा र चेतनाको अभावमा न्यायसमेत निदाउँछ, यस दुर्दशामा व्यक्तिले बाँच्नका निम्ति सोचेका उपायहरूउपर राज्यले बोल्ने अधिकार छैन किनभने राज्य आफैं चुकिसकेको छ ।
यसरी चुकेको राज्यको नागरीक आफ्नै मुलुकमा विरानो भएको अनुभव लिएर एक्लिएपछि ऊ एक्लो चिन्तनमा लाग्छ – त्यस्तो चिन्तन जुन भीडले गरेको भन्दा फरक भएकोले असामयिक छ । भीड दैनिक भौतिक खानपान, समाचार माध्यमको बुई, दौलतको प्रदर्शन, छद्म–विद्वताको धाक, शक्तिको प्रकाश र खोक्रो सफलताको रवाफमा प्रशन्न मुस्काइरहेको बेलामा व्यक्ति एक्लो चिन्तनमा तरङ्गिइरहेको हुन्छ – “यिनीहरूले भन्दैमा हुन्छ र ? सत्य आर्कै छ ! भौतिक सम्पन्नताभन्दा भावनाको श्रीसम्पतिमा मानिस हुनुको अर्थ अझ प्रगाढ छ । सच्चा शक्तिकेन्द्र व्यक्तिको ह्दय हो जसको पवित्रता र संवेदनशीलतामा मानव सभ्यता आश्रित छ । आफैंप्रतिको इमान्दारीता हराएको मानिसको भीड कहिल्यै पनि सभ्यताको त्यो स्वर्णयुगतर्फ फर्किन सक्ने छैन जहाँ उदार मानवतावादले प्राणी मात्रको जयलाई जिवनको लक्ष देख्न सकोस् । आजको यिनीहरूको विद्वता पाखण्डीको सपना हो; सद्भावको स्वर्णप्रभामा मानवताको सार छ ।”

जेठ ३०, २०६८