उपचर्चामा महाकवि देवकोटा

पद्म देवकोटा

    एक दिनको कुरा हो, नगेन्द्रराज शर्माजीको फोन आयो । उहाँको मसँगको प्रश्न करिब यस्तो थियो, “सबैजना महाकवि देवकोटालाई गरिब भन्छन् । मैले देखेबुझेको महाकवि देवकोटा गरिब थिएनन् । तपाईंलाई के लाग्छ ?” मैले जवाफ दिएँ, “तपाईंसँग म सहमत छु । मैले भन्दै आएको कुरा पनि यही हो । उहाँलाई बारम्बार आर्थिक सङ्कट पर्नु यौटा कुरा हो; तर जीवनमा आर्थिक सङ्कट पर्दैमा मान्छे गरिब हुँदैन । महाकवि देवकोटा गरिब होइन ।”
२०६७ साल माघको पहिलो हप्तामा अभिव्यक्ति पूर्णाङ्क १५० को सम्पादकीय पढ्ने अवसर पाएँ । त्यसमा नगेन्द्रराज शर्माजीले महाकवि देवकोटा गरिब थिएनन् भन्ने कुरा प्रमाणित गर्न जीवनीबाट केही उदाहरणसमेत प्रस्तुत गरेर लेख्नुभएको रहेछ । पढ्दै गएँ; उदाहरणहरू सबै ठीक थिए । पटना र कलकत्तामा पढ्न गएको कुरा भने शायद छात्रवृत्ति पाएरै हो जस्तो लाग्छ, तर त्यो गरिब वा गरिबको छोरोले छात्रवृत्ति पाउने जमाना थिएन । अनि, “जब म बि.ए. भएँ; तब दिनको तेर्ह् घण्टा ट्यूसन गर्न लागें । ‘कमाउनु पर्छ, अंग्रेजीमा पढाउनु पर्छ, मास्टर बन्नुपर्छ’को मधुरो गाँजा साइकल चढाएर शहर र पुछार घुमाउँथ्यो” (“हाइ हाइ अंग्रेजी” ६३) भन्ने स्वीकारोक्ती पढिसकेपछि उहाँको यस मिहेनत र गरिबि एक साथमा देख्न गार्हो पर्छ । नगेन्द्रराज शर्माजीले दिनुभएका उदाहरणमा अरू कुरा थप्न सकिन्छ – महाकवि देवकोटा क्याप्स्टेन चुरोट मात्र होइन, मगमग वास चल्ने तमाखु खानुहुन्थ्यो । उहाँको पाइपमा यस्तै वासदार टोब्याको भरिन्थ्यो । उहाँले लगाएर हिंड्ने गरेको अँध्यारोमा झल्किने रोलेक्स घडी मसँग अझै छ । हातमा झुण्डाएर हिंड्ने छालाको व्याग छ । कुनै बेला घरमा रसियन दमदिने ग्रामाफोन र क्यामरा थिए । फिलिप्स रेडियोमा समाचार सुन्नुहुन्थ्यो । जर्सीगाईहरू गोठमा पालिन्थे । दुइचारवटा आँप रुमालमा पोकोपारेर मात्र होइन कि सिङ्गो डोकोभरिको आँप डोकोसमेत आँप बेच्न बसेकै मानिसलाई बोकाएर घर ल्याउने चलन पनि थियो । खर्पनभरि काउली किनेर गाईलाई खुवाउन पैसा पुगेकै थियो ।
तर हामीले यस्ता सम्पन्नताका उदाहरण कति छन् भन्ने होइन कि उहाँलाई आर्थिक सङ्कट कहिले र किन पर्यो भनेर बुझिदिनु बढी आवश्यक छ । मेरो विचारमा महाकवि देवकोटालाई आर्थिक सङ्कट पर्नुका केही कारण यस प्रकारका छन् । एक, उहाँको उदारता जसले गर्दा पैसा मात्र होइन कि समय, बुद्धि, सम्पति, माया वा आफूले दिन सक्ने जे जति कुरा छन् ती सबै जसलाई पनि सहज रूपले बाँडिदिइरहने स्वभाव । दुई, उहाँको यस उदार चरित्रको फायदा उठाएर हिंड्ने आसेपासेको भीड जसले आर्काको परिश्रमको कदर गर्न नजानेर विभिन्न रूपमा उहाँको शोषण गरिराख्यो । तीन, ती व्यक्ति जसले नेपाल भाषा प्रकाशिनी समितिबाट जागिर खोसेर होस् वा नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठानबाट पाउनुपर्ने तलव रोकेर होस् उहाँलाई दु:ख दिने षडयन्त्र गरे । चार, ती राजनेताहरू जसले उहाँको परिवारलाईसमेत आर्थिक सुरक्षा दिने फोस्रो सपना उहाँलाई देखाएर आफ्नो मुखपत्र सम्पादन गराउन वनारस पुर्यातए तर न वरत्र न परत्र पारेर छाडे । आफ्ना कार्यकर्ताहरूबाटझैं उहाँबाट सलाम नपाउने देखेपछि दुर्गाघाटमा मलेरियाले सिकिस्त महाकवि देवकोटालाई फर्किएर हेर्नसमेत गएनन् । र पाँच, अन्य भैपरी आएका परिस्थितिहरू तथा विवशता जुन हामी सबैलाई पर्नसक्दछ । उदाहरणार्थ काँग्रेसको मुखपत्र सम्पादन गरेर बसेका देवकोटा राणा सरकारकै स्वीकृति लिएर काठमान्डु फर्किएपछिको बेहाल महाकवि देवकोटाकै शब्दमा तल प्रस्तुत गर्दछु :–
I feel personally proud of my intuitive discovery in a moment of blessed poetic inspiration. How the magic formula came into my mind has an interesting history behind it. It was during the regime of Mr. Mohan Shum Shere J.B.R., the then Prime Minister of Nepal, and the last of Rana Prime Ministers, when, after playing my revolutionary mischiefs at Benares through the Yug-Bani organ (The Voice of the Age), I was brought perforce into my Kathmandu home by my anxious wife to save me from imminent death from malaria combined with starvation at Benares. The then foreign secretary, Mr. Nad, my Principal in my student days, issued a strangely worded permit, with abundant verbal jugglery, subtly insinuating that the applicant, having symptoms parallel to those of insanity, and being very seriously ill, would be permitted to enter his native valley on condition that he no longer continued the public expression of his political vagaries and mutterings. That was how he intended to save his delicate skin. And I came into Kathmandu, a spectre and a skeleton, scarcely recognised by my children after a three year’s absence. I stayed with my brothers for a month to recoup my health and vigour and mutton served everyday gave the final blow to the lingering germs. I came into my Maiti Devi home after that and found that there was a thoroughly torn, tattered, battered kind of a borrowed mat that made the room blush for its large mouse holes and dislocations. No cooking utensils graced the kitchen. My Nepali suit, the coat, the toga and the trousers were my brother’s gifts and fitted me tightly enough to carry myself on, in a sort of strait-waist-coated cotton covered dignity on the public road. And money was a thing like a dream. And we sighed and slept starved, while the children were given either something at home or sent to their maternal uncle. And it so happened that after three days of starvation, someone felt kind enough on a cold morning to present me a woollen blanket as he found me rather chattering during conversation for a quarter of an hour. And I conceived the brilliant idea on the fourth day of selling it for Rs. 18 so that I came home, like an adventurer of Elizabethan days, with silver in my hands. And my children beamed up at the sight of the brilliant silver coins. And my wife’s wan lips smiled and she applied herself briskly to the task of preparing Dal, Bhat, Dukoo (Pulses, Rice and Mustard Stems) in the best of spirits. The dishes that day were more delicious than a special dinner provided at the Nawab’s table. There is a proverb in Nepali to the effect that it is not the food but the degree of your appetite that is the more delicious. And the mustard stems that winter were richer than in other years and the rice more sweetly flavoured and the pulses softer and tastier that day. Poetry was born of the eating, and, such were the fine emotions of pleasure generated, that my mind, in their operation, intuited the grand formula that quickly caught the beating pulse of Nepalese everyday life. I came down from the kitchen inspired to compose one of the most taking lyrics in Nepali literature. (MSS)
यसरी “दाल, भात, डुकू” रचियो; यसरी "Pulses, Rice and Mustard Stems" जन्मियो । महाकवि देवकोटालाई सबैभन्दा ठूलो आर्थिक सङ्कट परेको वनारसमा र त्यहाँबाट नेपाल फर्किए लगत्तैका दिनहरूमा हो भन्ने मेरो बुझाई छ । यिनै वा यस्तै अवस्थामा उहाँको दु:ख देख्नेले उहाँलाई गरिबको टिको टाँसिदिएका होलान् भन्ने यौटा अनुमान गर्न सकिन्छ ।
गरिबि यौटा मिथक थियो भने महाकवि देवकोटा बारे अन्य मिथक बन्न भने छाडेका छैनन् । कतिपय मिथकहरू मिठा कथा पनि हुने भएकाले यि कुरा सत्य होइनन् है भनिदिँदा दुनियाँको दिल दुख्नसक्छ; तर यथार्थ नबताउँदा वास्तविक देवकोटा कुनै “विशालकाय दैत्य” (“आफ्नै चर्चा” ७९) बन्ने सम्भावना अझ ठूलो रहिरहन्छ । त्यसैले पनि यसरी महाकवि देवकोटासँग परिचित व्यक्तिले विश्वसनीय यथार्थ बताउने इमान्दार हिक्मत गरेको देख्दा खुसी लाग्नु स्वाभाविक हो । परिवारको सदस्यको हैसियतले मैले विभिन्न कार्यक्रममा र विभिन्न व्यक्तिसँगको कुराकानीमा देवकोटा गरिब होइनन् भन्ने कुरा भन्दै आएको थिएँ । यस कुरालाई पूर्ण रूपमा स्वीकार्ने व्यक्तिहरूमध्ये मेरो जानकारीमा सर्वप्रथम कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान हुनुहुन्थ्यो । यसैगरी महाकवि देवकोटाको शतवार्षिकीको अवशरमा पाल्पाको तानसेनमा आयोजित यौटा कार्यक्रममा मेरा गुरु तथा महाकवि देवकोटाका आत्मिय मित्र फणिन्द्रप्रसाद लोहनीका सुपुत्र प्राध्यापक श्रीधर लोहनीले त्यस सभालाई सम्बोधन गर्दै महाकवि देवकोटा कुनै खानै नपाउने गरिब होइनन्, लहडी र बादशाही ठाँटका कवि हुन् भन्दै उहाँ र उहाँकी श्रीमति बीच असाध्यै राम्रो सम्बन्ध र समन्वय रहेको सत्यसमेत आफ्नो अनुभवको आधारमा प्रभावशाली ढङ्गले बताउनु भएको थियो । यसरी यिनै सत्य प्रकाशित हुँदै जाने क्रममा नगेन्द्र शर्माजीको सम्पादकीयले अर्को राम्रो भूमिका खेलेको छ ।
देवकोटालाई किन गरिब भनियो भन्ने प्रश्नको जवाफ आफूलाई प्रष्ट नहुँदानहुँदै पनि शर्माजीले प्रश्न गर्नुहुन्छ, “यो षडयन्त्रकारीहरूले बुनेको सुनियोजित षडयन्त्रको तानाबाना हो अथवा अज्ञानतावश लहै लहैमा लागेर नजानेरै भनिएको कुरा हो – मैले बुझ्न सकेको छैन” (१११) । यदि षडयन्त्र जिवित व्यक्ति उपर मात्र गरिन्छ भने, यो षडयन्त्र महाकवि देवकोटाको जीवनकालमा नै र उहाँकै समकालीनहरूबाट सुरु भएको हुनुपर्छ । आजका कतिपय उहाँलाई नदेखेका मानिसहरूको “अज्ञानता” यौटा कारण हुन सक्छ, तर “लहै लहै” चेतनाको त्यो स्तर हो जसमा बहुसंख्यक सर्वसाधारण पर्दछन् । यौटा छनौटप्रक्रियाविहिन कानबाट आर्को छनौटप्रक्रिविहिन कान हुँदै रमिते चेतनाको मैदानमा पुगेपछि प्रत्येक कपोलकल्पित भ्रमात्मक अभिव्यक्ति “सत्य”मा परिणत हुनु स्वाभाविक लाग्दछ । यस्तै “सत्य”मा आधारित विश्वास शिक्षा र शिक्षकको समेत लौरो नबनोस् भन्ने हेतुले शोधार्थि र अनुसन्धानकर्ता शतर्क रहनु पर्ने हो । तर हल्लालाई केलाउन असक्षम पाठ्यपुस्तक लेखकहरूले सोही भ्रमात्मक कुरालाई स्कूलका पाठ्यपुस्तकमा समेत राखेर कलिला विद्यार्थीलाई साँहिला बाजेका गरिबिका बारेमा शिक्षित तुल्याइदिइसकेपछि महाकवि देवकोटा गरिब “बन्नु” बाहेक अरू उपाय रहेन । यस्ता पाठ्यपुस्तकका लेखकहरूले लक्ष्मी निबन्ध संग्रह किन नपढेका होलान् भन्ने कुरा मेरो मनमा बराबर उब्जिन्थ्यो । “पहाडी जीवन”मा गरिबीको चित्रणसाथै आफ्नो सम्पन्नताको पनि वर्णन् महाकवि देवकोटाले यसरी गर्नुभएको छ :–
मैला चिथराहरूले विजोग देखाइरहेछन् र तिनमा सांग्राको लक्षण र न्यूनता छ । मेरो आँगमा ४० रु को नीलो कश्मीराको कोट थियो, ती आँगहरू झ्याँगप्वाल थिए । म ३० रुपियाँको सिलिस्किनको टोपी लगाउँथें, तर ती खप्परहरू टुप्पी देखाउने चिथरे घेरालाई शिरपोश मनाउँथे । (१०)
यिनै तीनवटा वाक्यमा देवकोटाको गरिबिको मिथ्या फार्ने प्रकाश छ । तर ती पाठ्यपुस्तक लेखकहरूले देवकोटाको कृति पढेनन्; रमिते चेतनाको मैदानमा घन्किएका हल्लाको आधारमा राष्ट्रिय शिक्षाको चमत्कारीलो फड्को मारे । नतिजा – महाकवि देवकोटा गरिब कहलिए ।
यसरी मिथकहरू बन्ने क्रममा विद्वान अनुसन्धानकर्ताहरूसमेत यस रमिते मैदानमा झुक्किएरै भए पनि हराएको प्रमाण पाइन्छ । महाकवि देवकोटाका बारेमा धेरै लामो समयदेखि अध्ययन र अनुसन्धानमा लागिपर्दै उहाँको जीवनी र कृतित्व उपर पुस्तकसमेत तयार पारिसक्नुभएका ख्यातिप्राप्त समालोचक तथा लक्ष्मी कविता संग्रहका संकलनकर्ता तथा सम्पादकले आफ्नो यस पुस्तकको भूमिकामा लेख्नु भएको वाक्य यस प्रकारको छ, “लक्ष्मीपूजाको दिन जन्मेका देवकोटालाई महालक्ष्मीको श्राप थियो” (ख) । जसका बाबुआमाले नवजातलाई लक्ष्मीको प्रसाद भनी ग्रहण गरेर नाम “लक्ष्मीप्रसाद” राखियो, सो नवजात शिशुलाई महालक्ष्मी आएर शरापिन् होलिन् त ? शराप्नु पर्ने कारण के थियो रे ? तर विद्वानको कलमबाट यही “सत्य” बनेर आएको छ भने जनसाधारण र विद्यार्थीले अरू के बुझुन् ? यो वाक्य र यसको वैचारिक जरासमेत लक्ष्मी कविता संग्रहका नयाँ संस्करणहरूबाट किन उन्मूलन गरिँदैन ? गर्नुपर्ने कुरा त यही थियो ।
अंग्रेजीबाट नेपालीमा अनुदित “आफ्नै चर्चा आफैले सुन्दा” शीर्षकको निबन्धमा महाकवि देवकोटा “मलाई लिएर गढिएका कथाहरू” (७९) उपर आफ्नो मर्का पोख्दै ती चर्चा उपचर्चालाई यसरी केलाउनु हुन्छ, “मानौं मानिसहरू केही कालदेखि मलाई एक विशालकाय दैत्यको रूपमा पो श्रद्धा गर्न प्ररम्भ गरेको रहेछ, र त्यस श्रद्धामा आवश्यक गुणका रूपमा वर्वर एवं विचित्र सँग सम्बधित सबै अत्युक्तिहरू समावेश छन्” (७९) । अत्युक्ति जहिले पनि असत्य हुन्छ किनभने यसले सत्य हुनुको आवश्यकतालाई आलङ्कारिकताको आवरणभित्र छिपाएको हुन्छ । अनि यहाँ “वर्वर” र “विचित्र” एक आपसमा विरोधि तत्त्व नभई “एवं”को संयोजनमा पूरक बल लिएर असाधारण गुणहरूका रूपमा उपस्थित छन् । यस्ता गुणयुक्त श्रद्धाले श्रद्धेयलाई साधारण देख्नु असम्भव छ । त्यसैले श्रद्धेय “विशालकाय दैत्य” बन्छ; मानौं श्रद्धालुको क्षमता वा त्यसको अभावको कारणले गणेशको मूर्ति बाँदरको बन्नपुगे झैं † यो यौटा अचूक व्यङ्गय हो ती रमिते मैदानका चेतनाहरू उपर जसले महाकवि देवकोटाका कृतिभित्रका स्वीकारोक्ती नबुझेर महालक्ष्मीले शरापेकै देख्छन् र उहाँको कठोर दैनिक परिश्रमउपर फिल्मी यथार्थको विश्वसनियता पोत्दै सरस्वतीले आएर “तथास्तु” भन्दै वरदान दिएको चित्र सत्य हो भन्ने दावी गर्छन् । यसैले त महाकवि देवकोटा स्वयं यसरी विरोधमा उत्रिनु आवश्यक भएको छ, “मानौं पचास वर्ष सम्मन मैले जिउँदो रगतको प्रत्येक तन्तु निचोर्दै निचोरिनँ, मानो साहित्यको गोरेटोमा म घिस्रिदै घिस्रिनँ” (७९) ।
हुन त महाकवि देवकोटाले माथिको निबन्धमा आफूलाई “आशुकवि” (७९), “विद्युत कवि” (८०), “संस्कृत एवं अंग्रेजीमा मैले पाण्डित्य हासिल गरेको” (८०) र “रोमाण्टिक अंग्रेजी काव्यबाट उत्प्रेरित” (८१) भन्दै चर्चा गरिएका कुरालाई लिएर आफ्नो स्पष्टिकरण दिनुभएको हो । उहाँले आफ्नो गरिबि र आफ्नी श्रीमतिसँगको सम्बन्धबारेको चर्चा पनि सुन्नुभएको भए नेपाली साहित्यले अन्य कति व्यङ्गयात्मक कृति पाउने थियो म भन्न सक्दिन । यो नेपाली साहित्यको दुर्भाग्य हो कि उहाँले यि थप उपचर्चा आफ्नो जीवनकालमा सुन्न पाउनु भएन †
तर महाकवि देवकोटा बारे मिथक जन्मिन छाड्ला जस्तो छैन । कतै त मिथक बनाइदिँदा आफ्नो कुनै उद्देश्य पुरा पनि हुने भएकाले गर्दा र देवकोटालाई जीवनकालमै चिनेबुझेका मानिसहरूको संख्या घट्दै गएकोले अज्ञानतावस् नै भए पनि षडयन्त्रकारी मिथकहरू थपिँदै गएका छन् । महाकवि देवकोटाले राणा शासकहरूको चाकरी गरेर तराईमा २०० विगा जमिन पाउनु भएको थियो भन्ने रमिते चेतनाले प्रोत्साहन गरेको आर्को मिथक छ जसको पछाडि राजनीतिक स्वार्थसमेत लुकेको छ भन्ने तर्क मैले “मोदनाथ, माक्र्स र देवकोटा”मा प्रस्तुत गरेको छु । अरू मिथकहरू पनि जन्मिएका छन्, जन्मिदै गर्लान् । हाम्रो कर्तव्य आफूले बुझेको र भोगेको कुरा मिथकीय इतिहासको विरूद्ध कुनै व्यक्तिलाई आक्षेप नगरिकन प्रस्तुत गर्ने हो । यो काम सबैतिरबाट गरियोस् भन्ने मेरो चाहाना छ ।


सन्दर्भ सूचि

बन्धु, चूढामणि (संकलनकर्ता तथा सम्पादक) । लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा । लक्ष्मी कविता संग्रह । (तेस्रो संस्करण) । काठमाडौं : साझा प्रकाशन, २०४७ ।
देवकोटा, पद्म । “मोदनाथ, माक्र्स र देवकोटा ।” देवकोटा अध्ययन ९ (कात्र्तिक २०६७) : ३–२० ।
देवकोटा, लक्ष्मीप्रसाद । “आफ्नै चर्चा आफैले सुन्दा ।” (अनु.) श.ला. । भानु (महाकवि देवकोटा विशेषाङ्क) ५.१२ (फागुन २०२५) : ७९–८१ ।
शर्मा, नगेन्द्रराज । “सम्पादकीय ।” अभिव्यक्ति पूर्णाङ्क १५० (कार्तिक/मङ्सिर २०६७) : ११०–११२ ।
Devkota, Laxmi Prasad. “Pulses, Rice and Mustard Stem.” MSS.


अभिव्यक्तिमा प्रकाशित

ज्ञान र विश्वास

पद्म देवकोटा

विश्वासको निम्ति म ज्यानको बाजी लगाउन सक्छु, ज्ञानको निम्ति त्यसो गर्नुपर्ने आवश्यकता मलाई कहिल्यै लाग्दैन । विश्वास मेरो हो, मेरो निष्कर्शको परिणाम हो; ज्ञान मानवजातको साझा सम्पति हो जो कालान्तरमा बढ्दै र खारिँदै जान्छ । विश्वास अन्तत्त्वगत्त्वा म हूँ – मेरा इन्द्रियद्वारा प्राप्त बाह्य संसारको अनुभव जसका आधारमा मेरा सरल यथार्थवादी धारणा उभिएका छन्, मेरा झुकाव लच्किएका छन्, मेरा मूल्य र प्राथमिकताले स्थान पाएका छन् र मेरो परिचय बुनिएको छ । मेरो व्यक्तित्वको ठूलो अंश मेरो विश्वासले रङ्गिएको छ । ज्ञानले मेरो व्यक्तित्व बिगार्ने काम पनि गरेको हुनसक्छ किनभने यसले अहंलाई पाखण्डीपनको शिखरत्वतिर उकासेको हुनसक्छ । ज्ञान मलाई घरपरिवारले, समाजले, शिक्षाले र अनुभवले पनि दिएको हुन्छ । विश्वास मेरो ह्दयको बोलि हो । ठीक होस् वा बेठीक, विश्वास मेरो निजस्व हो; ज्ञान सामाजिकताको प्राप्ति । म अरू जस्तो होइन कि आफू आफै जस्तो रहन चाहाने हुनाले मलाई ज्ञानभन्दा विश्वास ठूलो लाग्छ ।
म ज्ञानलाई सोर्हैा आना नकार्न पनि चाहाँदिन किनभने यसकै निर्माणमा मेरा कतिपय विश्वास आश्रित छन् । धारणाका शीखामा चढेका प्रत्यक्ष बोधका प्रज्ज्वलनशील खुराकको ज्वालाले प्रकाशित ह्दयका विश्वास मेरा निम्ति स्तुत्य छन् । यस ज्योतिले बराबर अन्तज्र्ञानको चमक लिएर रहस्योद्घाटन गरेको अनुभव केही विशिष्ट मानिसहरूले पाएका पनि छन् र तीनबाट मार्गप्रदर्शित हुनेले जीवन सार्थक भएको अनुभव पनि गरेका छन् । भौतिकता नकार्नु आफ्नो देह नकार्नु हो । म त्यसो गर्न सकिरहेको छैन किन कि देहको अभावमा म को हूँ भन्ने कुरा कहिले पनि प्रष्टसँग बुझ्ने छु जस्तो मलाई लाग्दैन । म यही ज्ञानको अस्पष्टतामा भावना र विश्वासका मिथकीय निर्माण खोज्दै अन्तरीक्षको कालो दुलोमा विराट स्वरूपको मुख देख्छु जसले एकातिरबाट निल्दै आर्कोतिरबाट वकल्दै छ । हिन्दूहरूको मिथकीय कल्पनाको म प्रशंसक हूँ । मलाई यशोधाले कृष्णको मुखभित्र चिहाउँदा पाएको ब्रह्माण्डको दर्शन कालो दुलोपारिको संसारको दर्शन जस्तो लाग्छ । कालो दुलो पारिपटी आर्को ब्रह्माण्डीय विस्फोटनको यथार्थ वैज्ञानिक तथ्य प्रमाणित नभइसकेको अवस्थामा पनि यो ह्दयले स्वाद लिन सक्ने यस्तो विश्वास हो जसलाई मानव ज्ञानका थप निर्माणले गलत सावित नगरूञ्जेलसम्मका लागि सत्य मानिदिंदा बिग्रिने केही छैन । समाधिस्थ साधुको अन्तरीक्ष उडान वैज्ञानिक महात्माको अन्तरीक्ष यात्रासँग प्रतिस्पर्धा नगर्ला, तर विज्ञान त्यस प्रकारको ज्ञान हो जसलाई हाम्रा विश्वासले संपूर्णतामा नभए तापनि सगौरव अँगालेकै छ ।
म केवल अन्धविश्वाससँग डराउँछु । यसका आधार ज्ञान नभएर ढिप्पी, घमण्ड, पूर्वाग्रह र अज्ञान छन् । अन्धविश्वासले तर्क गर्दैन । भूतप्रेत देख्नेले परलौकीक चमत्कारको असीम संभावनालाई अगाडि सार्दै राखेका ‘तर्क’ मेरा निम्ति सुपाच्य छैनन् । भौतिक आँखाका लागि विद्युतीय–चुम्बकीय संवेदना यथार्थ हुन् भने अभौतिक भूतको दृश्य आँखाका नभएर मनका कथा हुनुपर्छ भन्ने तर्क नमान्ने ढिप्पीसमक्ष म अवाक् छु । भावनाका यात्रामा भने फेरी मलाई विश्वास राख्न मन लाग्छ । एकातिर मेरा निम्ति पितृश्राद्ध कार्य सामाजिक सम्झौता मात्र हो भने श्राद्धको क्रममा उठेर दुइ पाइला दक्षिणतर्फ चाल्दा गया पुगेको ठान्नु श्रद्धाको कार्यमा सुविधा प्रदान गरेको उदाहरण पक्कै हो । गयाको वालुवामा विष्णुपादीका थमाउँदा तीर्थश्राद्ध हुन्छ भन्ने “ब्राह्मणम् वचनं परिपूर्णमस्तु” छँदैछ । कुनै लाभ नगर्ने वा सुविधा नबढाउने सम्झौता आत्मपराजय हो । ब्राह्मणको वचन त्यस बेलासम्म परिपूर्ण हुन्छ जनु बेलासम्म यसले मेरो (र अरूको पनि) हित गर्छ । सुविधाको अभावमा मात्र हाम्रा अधिकारका प्रश्न उठ्छन् । तर एक पटक गयामै गएर श्राद्ध गर्नुपर्छ भन्ने कृत्रिम बाध्यताको म घोर विरोधी यस कारणले छु कि मलाई आफ्नो संस्कार र संस्कृति जोगाउन विदेसिनु पर्ने बाध्यता त्यस सांस्कृतिक उपनिवेशवादी तर्कको उपज हो जस्तो लाग्छ जसले गर्दा भारतले नेपालउपर धेरै खेल्ने ठाऊँहरू पाएको छ । त्यसैले गया जानै पर्ने बाध्यता तोड्नै पर्ने अन्धविश्वासको कोटीमा राखेको छु ।
जीवनमा ज्ञान, विश्वास र अन्धविश्वासको प्रभाव विभिन्न रूपमा परिरहेको हुन्छ । हाम्रो चेष्टा अन्धविश्वास फारेर ज्ञानमार्फत् विश्वास दरीलो पार्दै लैजाने हो भने ज्ञानको प्रकृति र यसको विश्वाससँगको आपसी सम्बन्ध बुझ्नु पनि आवश्यक छ । बुद्धि, अनुभव र अन्तज्र्ञानका तीनवटा बाटाबाट ज्ञान प्राप्त हुने कुरा दार्शनिकहरूले बताए तापनि म आफूले पालेको कुक्कुलाई हेरेर चकित पर्छु । हामी अनुभव गरेपछि ज्ञान प्राप्त हुन्छ भन्छौ – अगुल्टोले हानेको कुक्कुर विजुली देखी डराउँछ रे ! तर मेरो कुक्कुर पार्खाल लगाएको कम्पाउण्डमा दुगुर्दै खेलेको हेर्दा त्यो गएर पर्खालमा कहिले पनि ठोक्किएको देखेको छैन । पर्खालतिर हानिएको कुक्कुरले त्यसमा ठोकिन्छ भन्ने अनुभवविना ज्ञान कसरी पायो ? त्यसको बुद्धि छ भनु भने त्यो प्रमाणित गर्ने मेरो क्षमता छैन । मानिसको ज्ञान भाषामा हुन्छ भन्ने आजको तर्कको वैज्ञानिक प्रयोग कुक्कुरमा लागू गर्न समेत सकिँदैन । जुन नियम लागू गर्न सकिँदैन त्यो नियम निरर्थक छ । कुक्कुरलाई अन्तज्र्ञानी भन्नु हास्यास्पद कुरा हुन जान्छ । तर पर्खालतर्फ सोझै कुदेको कुदेको कुक्कुर विना अनुभव, विना तर्क, विना धारणा, विना अन्तज्र्ञान सो पर्खालसँग नठोक्किएर फर्किनुले त्यसको अन्तर्चेतन र विश्व दुवै यथार्थ हुन् भन्ने कुराको प्रत्यक्ष प्रमाण भएको कुरा सरल यथार्थवादकै आधारमा पनि नकार्न कठीन छ । सरल यथार्थवादभन्दा उपल्ला कुरामा दार्शनिक शब्दजाल बिछाएको बाहेक पाइन्न । तर पनि सरल यथार्थवाद सबै प्राणीको आधारभूत ज्ञान हो भने भाषायुक्त प्राणीको ज्ञान यही जटिल शब्दलाजमा समातिन्छ ।
अनि, यस प्रत्यक्ष प्रमाणमा विश्वास गर्नुको अर्थ आफ्नो अनुभवलाई आधार बनाएर यौटा दृष्टिकोण अँगाल्नु हो । दर्शकपिछेको दृष्टिकोण अलग हुने संसारमा अन्य आधारको अभावमा सबै दृष्टिकोण उत्तिकै सही/गलत हुने भएकाले ज्ञानले शक्तिको आश्रय लिन्छ । यसको अर्थ ज्ञान शक्ति हो भनेको हैन; शक्तिशालीले ज्ञान के हो भनेर बताउँछन् । प्राज्ञिक संस्था बलियो भए प्राज्ञले ज्ञानको परिभाषा गर्छ; राजनीति बलियो भए राजनीतिक संगठनले ज्ञानको परिभाषा गर्छ । परिभाषा जसबाट आए पनि ज्ञान भाषामा मात्र उपस्थित छ । अनुभवलाई भाषामा नढालेको खण्डमा त्यो ज्ञान बन्न सक्दैन । भाषा कुनै संस्कृति वा समाजको साझा सम्पति भएकै कारणले ज्ञान पनि समाजकै सम्पति हो । तर विश्वास नितान्त व्यक्तिगत आर्जन हो ।
अनि, शिक्षाको मूल उद्देश्यमध्ये यौटा यो पनि हो – चरित्र निर्माणको प्रक्रियामा ज्ञान खार्दै विश्वासलाई विश्वमा साकार पार्नु हो । धार्मिक विश्वास प्रवल भएको मुलुकमा मन्दीर धेरै हुन्छन् जसरी कि चार्वाक विश्वास प्रवल भएको मुलुकमा मोजमज्जाका स्थान र साधन प्रशस्त हुन्छन् । विश्वासले कोरेको भूगोलमा बाँच्नु मानिसको नियति हो । आफ्ना विश्वासले कोरेको भूगोलमा बाँच्न नपाउनु उसको दुर्भाग्य † लादिएका विचारधारा सामाजिक अस्वस्थताका लक्षण हुन् भने वैचारिक अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रताको अभावमा सचेत व्यक्तिलाई दु:ख मात्र छ । दु:ख त कुनै पनि व्यक्तिलाई भौतिक अभावै अभावको अवस्थामा छँदैछ । तर फोस्रो राजनीतिक र दार्शनिक सिद्धान्तवादीताभन्दा ज्ञान र चेतनाको धेरै उपल्लो कोटीमा पुगेका मानिसहरूमा भौतिक अभावले त्यति छटपटी नल्याउला जति कि वाक् स्वतन्त्रताको हनन्ले ल्याउला । यस उच्च चेतनाको अवस्थामा आर्थिक गरिबी–रेखा दु:खभावको कृत्रिम चित्र बन्न जान्छ किनभने सुखको मापदण्ड अन्यत्र छिपेको हुन्छ । यसैले जीवनको स्वाद भौतिक सामग्री खरीद गर्ने क्षमतामा मात्र सिमित रहन सक्दैन । त्यसैले पनि बोल्न चाहेर पनि नपाएको गरिबको पीडा अझ ठूलो छ । तर पनि आवश्यक भौतिक सामग्री खरीद गर्न नसक्नुको ताडना असम्पन्न र अस्थिर मुलुकका जनताका दैनिक अनुभव हो । जुन मुलुकका प्रहरी सुडान काण्डले खोरमा जाकिएका छन्, जनसेना वर्षाैंसम्म क्याम्पमा थुनिएको छ, बाटोघाटो अस्तव्यस्थ छन्, आर्थिक संस्थाहरू अन्यौलमा छटपटाउँदै डुब्दैछन्, मन्त्रीमण्डल प्रत्येक ऋतुसाथै फेरिन्छन् र जनताले आसा र आश्वासनमा मात्र बाँच्न परिरहेछ, त्यस मुलुकमा न शिक्षा न स्वास्थ्य न सभ्यता बाँकी रहन्छ । आफ्ना पार्टीका मानिस मात्र देशका जनता हुन् भन्ने पूर्वाग्रही नेताहरूले डसेको नेपाली जनसागर त्यो गृहयुद्धपश्चात् भत्किएको राष्ट्रमा पिल्सिरहेको छ जसको बारंबार मर्मत, सम्भार वा पुन:संरचनाका दायित्व दातृ मुलुकले सगौरव लिँदै अझ धनी हँुदै गइरहेका छन् । यस विजोगमा, यस अन्धकारमा बाहिरबाट कसैले बत्ती बालिदेला भन्ने आसा राख्नु बेहोसीपना हो । आत्मविश्वास र ह्द्ध्वनिको भरमा कर्तव्यनिष्ठता र धैर्य देखाउनु सिवाय सडकमा नउत्रिने व्यक्तिहरूको विकल्प मार्ग न हिजो थियो न आज छ । आजका दिनमा पनि ज्ञान दु:खको श्रोत र विश्वास संतोषको बाटो रहेको छ । मलाई ज्ञानले पोल्छ; “सुनको दिन एक उदाउँछ रे” जस्तो विश्वासले मलम लागाईदिएर शीतल पार्छ । यस विश्वास विश्वमा साकार भएको दिन राष्ट्रले यौटा विजय हासिल गर्नेछ ।
तर विश्वास के को ? बजारमा किनेको दाल, चामल, फलफूल, सागसब्जीसमेत खाद्यपदार्थ हुन् कि विष हुन् भन्ने अस्पष्टतामा बाँच्नु परेको दुनियाँले केमा विश्वास गर्ने ? कसमा विश्वास गर्ने ? असफल राष्ट्रको यौटा आर्को लक्षण विश्वासघात हो । परिवार, समाज र राजनीति तीनवटै तहमा यो लक्षण एकैताल देखापर्छ । यसैले सुरक्षा कतै छैन । दण्डहीनताको पराकाष्ठामा शक्तिशालीको आँखाको इशारामा न्याय बाँढिन्छ । यस अवस्थामा मानिसले परलौकीक न्यायमूर्तीले जीवनमा पाएको दु:खको भर्ना स्वर्गमा सुखैसुख दिलाउँछ भन्ने बाहेक छैन । त्यसैले पिल्सिएको अशिक्षित जनता भाग्यवादी भए भनेर म तिनीहरूलाई दोष दिन्न । अलिकति शिक्षित र विवेकीको निम्ति अरू पनि निकाश छन् । ती मध्ये सर्वोत्तम निकाश अरू जस्तो नबनेर आफ्नो दर्द पिउँदै वरपरका मानिसको हितमा लाग्ने हो । आफूले अरू दुइजना व्यक्तिलाई सज्जन तुल्याउन सक्यो भने विश्व अझ सुन्दर बन्ने छ भन्ने विश्वासमा आफूलाई अर्पिने बाहेक विकल्प देख्दिन । ज्ञानले यो विश्वाससमेत निभाई दिन्छ कि जस्तो गर्छ ।
वास्तवमा मानिसले अन्त्यमा सुख हैन कि सुरक्षा मात्र खोजेको हो भने जस्तो पनि लाग्छ । मृत्युबाट अभय, जीवन नाशगर्ने तत्त्वहरूबाट अभय । खान नपाए मरिन्छ; त्यसैले खान पाउने अधिकार मूल्यवान छ । कुन खाद्यपदार्थले किन र कसरी जीवन लम्बाउँछ वा छोट्याउँछ भन्ने ज्ञान पनि त्यसै कारणले महत्त्वपूर्ण छ । अनि अहंमात्रवादीतामा पुग्नुअगाडि आफ्ना कर्मले अरूको आयु लम्बिन्छ अथवा मन प्रशन्न हुन्छ भन्ने विश्वासले अनेकौं वर्त र धार्मिक रीतिरीवाजका थालनी भएका छन् । ज्ञानको मापदण्डमा कतिपय विश्वास अन्धो र तर्कहीन देखिन्छ । तर तर्कले पनि सम्भावनासम्म देखाउने हो । निश्चित ज्ञान यौटै छ – जन्मिएको मानिस एकदिन मर्छ । आगमनात्मक तर्कका वैज्ञानिक अपेक्षा आदति अनुभवमा उम्रिएको छ । मानव ज्ञानको सुनिश्चितता उपर धेरै दार्शनिकले प्रश्न उठाइसकेको अवस्थामा कसैले तर्क वा विज्ञानका आधारमा विश्वासभन्दा ज्ञान ठुलो भन्छ भने उसको विश्वासको कदर गर्ने सिवाय मेरो विकल्प रहँदैन ।
दर्शनको अभिप्राय ज्ञानको निश्चितता प्रमाणित गर्ने नै हो भने यो व्यर्थको चक्कर मात्र हो । बोध र बुझाई अनन्त छन् । यिनै विविधतामा आनन्द छ । पट्यार लाग्दो एकनाशको भावबाट मानिसको चंचल मनले बच्न पाएको छ । निश्चित मृत्युको सामुन्ने आफ्नो अमरत्वमा विश्वास राख्नु अन्धविश्वास हो, तर यसमा अति ठुलो मिठास छ । अनि, गणितीय ज्ञान तथ्यको पुनरूक्ति र विज्ञान संभावनाका अभिव्यक्ति मात्र हुन भने के मैले आफ्नै ह्दयको ध्वनिलाई प्रथमिकता नदिऊँ ? “हिंसा पाप हो !” भनेर चिच्याउने आफ्नो ह्दयको ध्वनिलाई कुन जीवशास्त्रले मानिस बराबर बोका प्रमाणित गरेको छ र म त्यसलाई सहजै नकारूँ ? म आफू भएर बाँच्नका लागि मेरा मूल्य र मान्यता, मेरा धारणा र झुकाव, मेरा प्राथमिकताहरूमा टेकेर उभिन नसकेको दिन म त्यस साधारणताको गर्तमा पर्छू जसबाट आफ्नो स्वत्व लिएर उठ्न मलाई निकै कठीन हुने छ । मेरा आधारसहितका विश्वास नै मेरो संपूर्ण विश्व हो । यस विश्वमा बाँच्ने क्रममा आएका बाधाहरू ती ज्ञान हुन् जसका अभिप्राय मेरा विश्वास बदल्नु रहेको देखिन्छ ।

साउन २७, २०६८
मैतीदेवी, काठमाडौं